به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران مشهد ، توس در گذشته به تمام مشهد اطلاق می‌شده ولی امروز تنها به شهر تابران محدود شده و در 24 کیلومتری شمال‌ غربی مشهدِ کنونی واقع است .
این سرزمین برخوردار از تاریخی کهن در پیش و پس از اسلام ، شهری که خاطرات زیادی از حماسه سرای تاریخ اساطیری ایران ، « فردوسی» در دل خود جای داده است ،
بنابر شواهد تاریخی ، در سده ‌‌های چهارم ، پنجم و ششم هجری مرکز ولایت توس بوده ، تا این که حملات مغول ‌ها و میرانشاه پسر تیمور آن را ویران کرد.
پس از آن شیبک‌ خان ازبک در صدد آبادانی دو باره این شهر برآمد اما ناکام ماند. بقایای حصار و باروی شهر ، کهن ‌دژ ، بنای هارونیه ، بقایای مسجد جامع تابران ، آرامگاه فردوسی و روستاهای توس و اسلامیه در این شهر به چشم می خورد .
 
بقایای حصار و باروی شهر تابران
به استناد یافته ‌های باستان ‌شناسی عصر طلايی فرهنگ و مدنیت تابران در سده‌ های چهارم تا هفتم هجری بوده و از نظر وسعت در دوران ایلخانان مغول بیش ترین گستره را داشته است .
این شهر از نظر معماری و شهرسازی از نوع مدور و یکی از معدود نمونه ‌‌های بر جا مانده از شهرهای تاریخی و الگویی از شهرسازی که مشتمل بر کهن ‌دژ ارگ و بخش‌ های دیگر بوده است.
باروی نیمه ویران تابران به طول هفت کیلومتر بقایای این شهر را در بر گرفته که ارتفاع اولیه آن 9 متر بوده و بر اساس متون 106 نیم برج و حداقل چهار دروازه به نام‌‌ های رزان ، رودبار ، مرو و نیشابور داشته است .
 
کهن‌ دژ شهر تاریخی تابران
در گذشته کهن ‌دژ در بر‌گیرنده مجموعه ‌ای از بناهای دیوانی و مسکونی بوده که حکمران و امرای شهر در آن مکان مستقر می ‌شده اند‌.
کهن ‌دژ تابران در فاصله 250 متری باروی شهر قرار دارد و پیرامون آن را خندقی به طول هزار و 50 متر و پهنای 15 متر احاطه کرده است ‌، ورودی این کهن‌ دژ که شامل برج و بارو ، خندق و استحکامات دفاعی بوده ، بقایای معماری مربوط به دوره سامانیان تا صفویه را شامل می ‌شود .
 بر اساس کاوش ‌های باستان ‌شناسی در محدوده کهن ‌دژ آثاری ارزشمند از قبیل بنای مدور آجری ، مسجد و حمام نیز شناسایی شده است .

 بنای هارونیه
بنایی که امروز به هارونیه شهرت دارد در فاصله‌ حدود 800 متری آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی و 24 کیلومتری مشهد واقع است . هارونیه نامی است جدید که به این مکان داده شده و شاید پیشینه مکتوب آن به یکصد سال پیش هم نرسد ، بنا بر این هیچ ارتباطی به هارون ‌الرشید عباسی ندارد.
این بنا به لحاظ کارکرد ، خانقاه یا آرامگاهی است که در سده هشتم هجری بر روی بقایای ابنیه کهن شهر تابران ساخته شده و در دوره تیموری سه فضای انتهایی را به آن افزوده اند .
هارونیه دارای آراستگی ‌های بسیار زیبای گچبری بوده و نمادی از وجود شخصیت ‌های عرفانی و فعالیت ‌های آنان در توس است . سنگ گرانیتی سیاه رنگ در ضلع جنوبی بنا یادبودی از امام محمد غزالی توسی از عرفای سده پنجم و ششم هجری به شمار می آید . در شمال‌ غربی بنا نیز مقبره زنده یاد حسین خدیو جم از غزالی شناسان معاصر قرار دارد .

بقایای مسجد جامع تابران
در جریان کاوش ‌های باستان‌ شناسی ، در یکصد و پنجاه متری جنوب غربی بنای هارونیه قدیمی ‌ترین مسجد موجود در خراسان و بقایای یکی از منحصر به فرد ترین مساجد اولیه ایران کشف شده است .
بقایای این مسجد به طول 94 و عرض 53 متر به سبک شبستانی ستون ‌دار اولیه ساخته شده و بر اساس بررسی ‌ها شامل شبستان جنوبی ، قبله ، صحن و شبستان شمالی است.
بر اساس آثار کشف شده احتمال می رود متعلق به اواسط سده پنجم هجری و گویا بانی آن خواجه نظام ‌الملک توسی بوده است.
 
آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی
فردوسی حماسه سرای تاریخ اساطیری ایران در سال 329  قمری در روستای پاژ متولد شده و به سال 411 و یا  416 قمری در توس درگذشت . وی را در باغ شخصی اش که در داخل باروی توس و جوار دروازه رزان قرار دارد به خاک سپرده اند.
نظامی عروضی در سال  510 قمری قبر این شاعر نامدار را زیارت کرده است ، اما جست و جوی واقعی برای یافتن محل دقیق آرامگاه حکیم در زمان ناصرالدین شاه قاجار به امر آصف الدوله والی خراسان انجام و بنایی آجری بر روی آن بر پا شد .
در سال یکهزار و 305  شمسی فرهیختگان بر آن شدند بنایی بر فراز مقبره‌ اش بر پا کنند و در سال هزار و 309  شمسی حاج محمد علی قائم مقام رضوی برای ساخت آرامگاه 25 هزار و 250  متر مربع از املاک خود را هدیه و ساختمان آرامگاه در سال هزار و 313 ‌ شمسی به اتمام رسید.
از سال هزار و 343 ‌ شمسی تخریب بنای پیشین و بازسازی بنای کنونی با وسعت 945 مترمربع و با استفاده از شیوه معماری هخامنشی و اشکانی ، آغاز و در سال هزار و 347 پایان یافت .
 مقارن با آن سید عیسی و سید موسی قائم مقام نیز بخشی دیگر از زمین ‌های خود را به مساحت 25 هزار و 375  مترمربع برای توسعه باغ آرامگاه اهدا کردند.
 طبقه زیرین بنای آرامگاه این شاعر پر آوازه دیوار نگاره ‌هایی از فریدون صدیقی با مضمون هفت خان رستم دارد که به شکوه این مکان افزوده است.
 
میل اخنگان
میل اخنگان در فاصله 11 کیلومتری شرق شهر تابران توس در جوار روستایی به همین نام قرار دارد ، این بنا برج مقبره‌ای است بر روی یک سکوی هشت ضلعی که ارتفاع آن حدود 17 متر و بر فراز بنا گنبدی مخروطی وجود دارد که پوشش خارجی آن با شیوه ای خاص تزيین شده است .
فضای داخلی بنا نقش و نگار ندارد و نمای بیرونی آن حتی دیوار و نیم ستون ‌ها با کاشی آذین شده است و نقوش ستاره‌ای شکل و چلیپايی در آن دیده می ‌شود . سبک معماری و تزيینات میل اخنگان ، انتساب آن به دوره تیموری را تأیید می کند .
با وجود سنگ قبر در فضای داخلی بنا ، هویت مدفون در آن مشخص نیست ، بعضی معتقدند آرامگاه ، متعلق به گوهرتاج خواهر گوهرشاد آغا است .
 
روستای تاریخی پاژ
روستای پاژ یکی از صدها دهکده دشت توس و زادگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی در 15 کیلومتری شمال شهر مشهد در تقاطع جاده کارده به کلات واقع است.
 بخشی از فضای مسکونی این روستا در میان آن و بقیه بر روی تپه ‌ای موسوم به قلعه بلند استقرار یافته است.
روستای فعلی پاژ حدود 800 هکتار وسعت دارد و چهار هکتار آن مسکونی است. بقایای سفال ‌های پراکنده در قلعه کهنه پاژ حاکی از تداوم مدنیت پاژ از سده‌ های اولیه اسلامی تا قرن نهم و دهم هجری است.

اگر به قصد زیارت و گردش به پایتخت معنوی ایران قدم می‌گذارید بهتر است از این آثار و روستای این شاعر بلند آوازه «پاژ» در دل تابران ، کهن دژ تابران و دیگر آثار در مسیر این شهر هم دیدن کرده و یادی هم از شاعر حماسه‌ سرای ایران بکنید./س