«جستجو» و «تغییر» دو سر تصور خلاق

در طول روز افکار بسیار متنوع و گاهی حتی مغشوش از ذهن ما عبور می‌کند. این افکار می‌تواند مربوط به شرایط کار و حرفه ما، تحصیلات فرزندانمان، رسیدگی به امور منزل، خرید، آشپزی و وضع اقتصادی خانه و خانواده باشد، اما اگر خویشتندار باشیم و مهار ذهن‌مان را در دست داشته باشیم در میان همه این رشته‌های مغشوش و به هم پیچیده، افکاری را جستجو خواهیم کرد که جرقه‌ای از ابتکار و نشانه‌ای از روشی جدید و موثر برای حل چالش‌ها و باز شدن گره‌های کور در آنها وجود دارد، بال و پری که می‌تواند ما را از فراز بحران‌های زندگی عبور دهد.

دکتر مریم امین‌زاده، روان‌شناس شخصیت در گفت‌وگو با «جام‌جم» معتقد است: اگر افراد نگاهی اجمالی به گذشته بیندازند، متوجه خواهند شد زمانی بسیاری از افکار و ایده‌های مطرح شده از سوی افراد مختلف فقط در حد یک رویا باقی می‌ماند، اما امروزه به مدد افکار خلاق و فراهم شدن زمینه مساعد برای رشد آنها بیشتر رویاها به واقعیت مبدل می‌شود. همچنین بسیاری از پدیده‌ها که برای ما مبهم است می‌تواند در آینده به شکل یک واقعیت درآید. خلاقیت یعنی نوآوری، ایجادگری و ابداع. شخص با ترکیب و حذف به اکتشاف، اختراع و ایجاد یک پدیده نو دست می‌زند یا قسمتی از مجهولات طبیعت را به مردم نشان می‌دهد. ریشه خلاقیت، قدرت تصور است که به عنوان یکی از امتیازات ویژه انسان شناخته می‌شود. قدرت تصور و استفاده درست و خلاقانه از آن می‌تواند باعث گسترش و تشکیل فناوری شود.

این کارشناس روان‌شناسی بر این باور است که تصور خلاق به دو صورت دیده می‌شود؛ یکی به شکل «جستجو» که به اکتشاف منجر می‌شود مانند قانون جاذبه که از سوی نیوتن کشف شد و دیگری به شکل «تغییر دادن» که به اختراع منجر می‌شود و شامل تجزیه و تحلیل، کوچک کردن، بزرگ کردن و ترکیب کردن است که سرانجام به ایجاد یک نظریه جدید منجر می‌شود. اگر افراد از مرحله «تصور خلاق» به مرحله «تلاش و فعالیت خلاق» برسند «عملی خلاقانه» انجام خواهد شد. برای به ثمر نشستن افکار خلاق، آینده‌نگری، برنامه‌ریزی، داشتن هدفی واقع‌بینانه، مطالعه و تلاش و پشتکار تشویق مداوم و نهراسیدن از دشواری‌ها ضروری به نظر می‌رسد.

خلاق بار آوردن کودکان، هزینه بالایی نمی‌خواهد

محیط خانه علاوه بر آن که می‌تواند در ایجاد و احساس آرامش به اعضای خانواده کمک‌کنند، باید مکانی مناسب را برای رشد و پرورش استعداد و خلاقیت‌های نهفته کودکان فراهم آورد؛ مکانی که کودک احساس کند آنچه در ذهن دارد بیهوده نبوده و با کمک والدینش می‌تواند آن را بارور کند. کسب تجربیات تازه و آشنایی فرزندان با دنیای اطلاعات می‌تواند در پیشبرد درس‌های مدرسه کودک نیز کمک‌کننده باشد. برای این کار نیاز نیست هزینه بالایی صرف شود، فقط کافی است از امکانات موجود در خانه خود به بهترین شکل ممکن بهره ببرید. خلاقیت، استعدادی است که در همه فرزندان وجود دارد و در صورتی که محیط مناسب و مهیا باشد می‌تواند به شکوفایی این استعداد کمک کند.

از زمانی که کودک شروع به بازی و برقراری ارتباط با دیگران می‌کند می‌توان زمینه‌ای فراهم کرد که خلاقیت او به ظهور برسد. در این میان تفکرات غالبی که از سوی نظام آموزشی مدرسه و خانواده به کودک منتقل می‌شود از جوانه زدن شاخه‌های ذهنی کودک جلوگیری می‌کند. والدین با کسب آموزش‌های لازم و تمرین آنهاست که می‌توانند به فرزندان خود در این زمینه کمک کنند. در این خصوص قدم برداشتن و جلو رفتن برای بارورسازی هر کدام از خصوصیات کودک ازجمله استقلال، اعتماد به نفس، شوخ‌طبعی، شجاعت، انعطاف‌پذیری، کنترل، پشتکار، کنجکاوی، ابراز وجود و تفکر مثبت او را به سمت خلاقیت نزدیک‌تر می‌کند.

بازی کلیدی برای باز کردن قفل خلاقیت

یکی از عنصرهای مهم برای شکوفایی خلاقیت استفاده از انواع بازی‌ها بین کودکان و والدین در خانه و محیط بیرون است. با استفاده از پرسش‌های متنوع و شعرهای نیمه‌تمام، پازل‌هایی که نیازمند کامل شدن است و داستان‌هایی که پایان مناسبی را می‌طلبد، می‌تواند فضایی برای گسترش دایره فکری کودک به وجود آورد. اگر با کودک‌تان مشغول بازی شطرنج هستید، او را ملزم ندانید که عینا مانند آنچه در کتاب و قانون بازی آمده، رفتار کنید. می‌توانید ایده‌های متفاوت فرزندتان را در جابه‌جایی مهره‌ها تشویق کنید. داستانی برای او تعریف کنید و از او بخواهید ادامه داستان را آن طور که می‌خواهد به پایان برساند. با هم به آشپزخانه رفته و او را از اتفاقات جالبی که هنگام پختن غذا و فعل و انفعالاتی که برای مواد غذایی اتفاق می‌افتد، آگاه کنید مثلا مقدار معینی از آب را در قابلمه ریخته و زمان بگیرید که تا چند دقیقه به نقطه جوش می‌رسد. اگر یک قاشق فلزی را در آب جوش قرار دهید و بیرون آورید در انگشتان دست‌تان چه احساسی پیدا خواهید کرد؟ در دو ظرف مختلف آب بریزید و در یکی نمک و به دیگر چیزی اضافه نکنید و آن را در فریزر قرار دهید و از کودک خود بخواهید که ببیند چه اتفاقی می‌افتد و کدام یک از قالب‌ها زودتر یخ می‌بندد؟ گاهی لازم است به صورت عملی درباره موضوعات مختلف مثلا اندازه‌گیری اشیا با او کار کنید. هنگام تمیز کردن کتابخانه با کمک هم کتاب‌های داخل قفسه را از کوچک به بزرگ مرتب کنید. جفت کردن جوراب‌ها و کفش‌ها را با هم تمرین کنید. پیراهن‌های رنگ روشن را یک طرف و پیراهن‌های تیره را در طرف دیگر کمد قرار دهید. سعی کنید تمام حواس کودک خود را به کار ببندید. از او بخواهید چشمان خود را ببندد و صداهایی را که می‌شنود یا بوهایی که حس می‌کند، بگوید. صدای جوش آمدن آب در کتری، باز شدن در یخچال، صدای شیر آب، بوی غذا یا عطر خاص. از حس لامسه او نیز استفاده کنید. وسیله‌ای را که دیگر از آن استفاده نمی‌کنید مثلا تلفنی را که دیگر قدیمی شده و کاربردی ندارد، باز کنید و اجزای داخل آن را مشاهده و حتی قطعات را اشتباه به هم وصل کنید و تمام مدت از کار خود لذت ببرید و بخندید. فضای خانه را به محیطی تبدیل کنید که کودک به هر چیز که نگاه می‌کند یا هر آنچه را می‌شنود یا لمس می‌کند از آن اطلاعی کسب کرده و بتواند در آن فضا ایده‌های تازه خود را مطرح کند. با هم به چگونگی رشد گیاهان دقت کنید. همان آزمایشی که اکثر والدین با آن آشنایی دارند و آن کاشتن لوبیاست و ببینید پس از چه مدت زمانی لوبیا سر از خاک بیرون می‌آورد؟ تا چه میزان به آب و نور خورشید نیازمند است؟ آیا اگر نور به آن نرسد رشدش متوقف می‌شود؟ بسیاری از اتفاقات و شرایطی که والدین در آن به سر می‌برند، ممکن است پیش‌پاافتاده و معمولی باشد، اما برای کودک می‌تواند گنجینه‌ای از اطلاعات و دری به سوی شکوفایی خلاقیت او باشد.

از تجربه‌های پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها مدد بگیرید

به گفته دکتر امین‌زاده، نقش و تأثیر تجربه در یادگیری بسیاری از مهارت‌های مهم زندگی قابل انکار نیست. بنابراین از قدرت تجربه خود برای رشد خلاقیت فرزندانتان استفاده کنید. از این که در گذشته با استفاده از قدرت تفکر خود به چه موفقیت‌هایی دست پیدا کرده‌اید، زمینه گفت‌وگو را بین خود و فرزندتان ایجاد کنید. از او بخواهید اگر در رابطه با آخر هفته و چگونه گذراندن آن نظری دارد، مطرح کند و حتی‌المقدور به آن عمل کنید. اکثر ما پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایمان را دیده‌ایم که چگونه با استفاده از امکانات کم و وسایل ساده برای اعضای خانواده مواد غذایی خوش آب و رنگ یا لباس‌های زیبا تهیه می‌کردند. آنها با استفاده از تصور خلاق خود دست به کار می‌شدند و در حد توان برای خانه و فرزندشان آنچه را نیاز بود، تهیه می‌کردند. برای کودکان خود تعریف کنید که نیاکانشان هم از قدرت فکر و ایده‌های تازه بهره می‌بردند و در جهت صحیح از آن استفاده می‌کردند.