سفری پائیزی به دل کویرهای ایران +عکس
پائیز برای کویر و کویرنشینان آغاز مرحله جدیدی از زندگی و حیات است که با پایان فصل گرم و سوزان تابستان همراه است. حیات گیاهی و جانوری کویر با شروع پائیز و زمستان رونق بیشتری می‌گیرد و دسته‌های جدیدی از پرندگان و جانوران ظاهر می‌شوند.
به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، از کویر و زیبایی‌های آن بسیار شنیده‌ايم. یکی از مناطق کویری که در نزدیکی تهران واقع شده منطقه حفاظت شده کویر است که در شمال دریاچه نمک قم و جنوب‌شرقی تهران قرار گرفته است.
این منطقه با پارک ملی کویر که بزرگ‌ترین پارک ملی کشور است، متفاوت بوده و اگرچه با آن هم‌مرز است، ولی قوانین و مقررات حفاظتی مخصوص به خود دارد. این محل به دلیل نزدیکی به پایتخت، سال‌های سال محل شکار شاهان و حاکمان قاجار بوده و در سال 1343 با تلاش کارشناسان محیط زیست، منطقه حفاظت شده اعلام شد.
همچنین در سال 1355 به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره انتخاب و همزمان به پارک ملی ارتقا پیدا کرد، ولی سرانجام در سال 1361 بنا بر سیاست‌های دولتی و در جهت کمک به امور عشایری از پارک ملی کویر جدا و به عنوان منطقه حفاظت شده کویر به مساحت حدود 000، 250 مترمربع معرفی شد.
با حضور پست‌های مختلف محیط‌بانی و دیده‌بانی، بازدید و دیدن از زیبایی‌های این منطقه، چندان دشوار نیست. مناسب‌‌ترین راه ورودی منطقه از طریق راه آسفالته ورامین، پیشوا، قلعه بلند، عسگرآباد است که به پاسگاه محیط‌بانی مبارکیه منتهی می‌شود. راه دیگر از مسیر اتوبان تهران- قم، حسن‌آباد، چرمشهر و محیط‌بانی فصلی بندعلی خان است. همچنین راه‌های دیگری هم برای ورود به منطقه وجود دارد که عبور از آنها بهتر است با یک راهنمای محلی یا راهنماي محیط زیست باشد. با وجود حفاظت و حراست سازمان محیط زیست از این منطقه، شکار بی‌رویه پرندگان و دیدن لاشه‌های جانورانی که مورد اصابت گلوله قرار گرفته‌اند موجب نگرانی دوستداران محیط زیست شده است.
اگر به پرنده‌نگری در تالاب‌های کوچک کویری علاقه‌مندید، این منطقه بهترین گزینه است؛ آن هم در نزدیکی شهر تهران. تالاب‌ها و آبگیر‌های فصلی «بندعلی خان، پرزرد، مبارکیه، مکوش، اسب قدیر، گلو» و ارتفاعات دوازده امام از مهم‌ترین مناطق طبیعی این منطقه محسوب می‌شوند که محل زندگی و زمستان‌گذرانی انواع پرندگان مهاجر مانند غاز، مرغابی، حواصیل، زنبورخورک، بلدرچین، تیهو، کبک، دال، شاهین، بحری، دلیجه، سارگپه و سنقر است.
پوشش گیاهی منطقه نیز شامل درمنه، گون، اشنان، قیچ، اسفند، تاغ، جارو، خارشتر، اسکنبیل، انواع گرامینه، نی، علف شور، گز، جگن و آتریپلکس بوده و در مناطق مرتفع یا بکر منطقه نیز می‌توان دیدن جانورانی مانند کل، بز، قوچ ، میش، آهو، کفتار، روباه شنی، شغال، گرگ، گربه وحشی، کاراکال، تشی، خرگوش و سمور سنگی را انتظار کشید. به‌طور کلی بیش از 200گونه جانوری و 400 گونه گیاهی در منطقه شناسایی شده‌اند و چشم‌انداز‌هایی مانند دریاچه نمک، آثار فرهنگی و تاریخی، کاروانسرای قلعه دیر، نهر سنگی و راه سنگ‌فرش زمینه‌های گردشگری را در این محیط طبیعی فراهم کرده است.
جهانگردان و ماجراجویان اعصار گذشته که از منطقه عبور می‌کردند آن را بی‌شباهت با حیات‌وحش آفریقا نمی‌دانستند. پرواضح است که در گذشته‌ای نه‌چندان دور با وجود رودخانه‌هايی مانند جاجرود و بندعلی خان و دیگر منابع آبی منطقه که اکنون به دلایل مختلف قطع یا نابود شده‌اند، این منطقه با طبیعت بکر خود پارکی بزرگ و بهشتی برای جاندارانش بوده است.
تالاب بندعلی خان که از مهم‌ترین آبگیر‌های منطقه است در ماه‌های گرم سال به دلیل کمبود بارش و بالا بودن میزان تبخیر به صورت باتلاق و گنداب درآمده و حتی گاهی کاملاً خشک می‌شود. بخشی از مساحت آن خارج از محدوده حفاظت شده کویر قرار دارد و بخشی از تالاب که داخل منطقه حفاظت شده کویر واقع است مورد تعلیف احشام و شتر‌های عشایر قرار می‌گیرد. این تالاب به واسطه حضور هزاران پرنده مهاجر در ماه‌های اولیه زمستان شهرت زيادي دارد. این منطقه که به دلیل تالاب‌های فصلی خود، سال‌های سال میزبان حیات و زندگی کویری بوده است، امروزه به دلایلی چون آلودگی‌های صنعتی، ضایعات کشاورزی، ورود نیرو‌های نظامی و خشک شدن رود‌های منتهی به آن، رو به زوال و نابودی می‌رود.
مهم‌ترین رودخانه منطقه رودخانه بندعلی خان است که وفور زباله و فاضلاب‌های صنعتی در میان آن هر رهگذری را بهت‌زده میکند. منبع اصلی آب بندعلی خان، رودخانه جاجرود است که در مسیر خود از مناطق حفاظت شده ورچین و جاجرود و پارک ملی خجیر عبور کرده و در پارچین که وارد دشت ورامین می‌شود چندین شاخه می‌شود و مورد استفاده آبیاری قرار می‌گیرد و پساب رودخانه جاجرود و مسیل فاضلاب تهران را در جلگه ورامین دریافت کرده و در بندعلی خان وارد منطقه حفاظت شده می‌شود.
چند سالی است که مانداب‌های رودخانه بندعلی خان به علت ریزش فاضلاب کارخانه‌های مختلف به گنداب تبدیل شده و زیستگاه بسیاری از پرندگان مهاجر بخصوص خوتکا و سرسبز را به نابودی کشانده است. در بعضی مناطق بوی تعفن حاصل از این مانداب‌ها بسیار زجرآور است. با این حال وجود نیزار‌های وسیع موجب تسریع عملیات تصفیه آب در این منطقه شده است. علاوه بر این ایجاد سد‌هایی مانند لتیان و ماملو باعث کاهش جریان آب رودخانه جاجرود در سال‌های اخیر شده که عواقب جبران‌ناپذیری به اکوسیستم طبیعی آن وارد ساخته است.
جدا از مباحث مرتبط با محیط زیست، توجه ویژه به این ذخیره‌گاه گیاهی و جانوری کشور بیشتر از پیش احساس می‌شود. منطقه حفاظت شده کویر در حقیقت یک اکوسیستم بیابانی مملو از حیات گیاهی و جانوری است که نمونه پیچیده‌ای از زیستگاه‌های بیابانی و زنجیره‌های غذایی اسرارآمیز است. شروع فصل بارندگی در اینجا چهره دشت را رنگین میکند و تالاب‌های کم‌عمقش را پرطراوت می‌سازد. سفر در میان بوته‌های گز و تاغ و آبگیر‌های شور این منطقه در ابتدای زمستان و انتهای پائیز می‌تواند خاطره‌ای خوش و به یادماندنی از چهره‌ای متفاوت از طبیعت را در یادهایتان حک کند. با آرزوی این که قدر و منزلت این موهبت‌های الهی را بیشتر بدانیم و با دستان خود زشتی و آلودگی را به دامان طبیعت ر‌ها نکنیم.
این منطقه با پارک ملی کویر که بزرگ‌ترین پارک ملی کشور است، متفاوت بوده و اگرچه با آن هم‌مرز است، ولی قوانین و مقررات حفاظتی مخصوص به خود دارد. این محل به دلیل نزدیکی به پایتخت، سال‌های سال محل شکار شاهان و حاکمان قاجار بوده و در سال 1343 با تلاش کارشناسان محیط زیست، منطقه حفاظت شده اعلام شد.
همچنین در سال 1355 به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره انتخاب و همزمان به پارک ملی ارتقا پیدا کرد، ولی سرانجام در سال 1361 بنا بر سیاست‌های دولتی و در جهت کمک به امور عشایری از پارک ملی کویر جدا و به عنوان منطقه حفاظت شده کویر به مساحت حدود 000، 250 مترمربع معرفی شد.
با حضور پست‌های مختلف محیط‌بانی و دیده‌بانی، بازدید و دیدن از زیبایی‌های این منطقه، چندان دشوار نیست. مناسب‌‌ترین راه ورودی منطقه از طریق راه آسفالته ورامین، پیشوا، قلعه بلند، عسگرآباد است که به پاسگاه محیط‌بانی مبارکیه منتهی می‌شود. راه دیگر از مسیر اتوبان تهران- قم، حسن‌آباد، چرمشهر و محیط‌بانی فصلی بندعلی خان است. همچنین راه‌های دیگری هم برای ورود به منطقه وجود دارد که عبور از آنها بهتر است با یک راهنمای محلی یا راهنماي محیط زیست باشد. با وجود حفاظت و حراست سازمان محیط زیست از این منطقه، شکار بی‌رویه پرندگان و دیدن لاشه‌های جانورانی که مورد اصابت گلوله قرار گرفته‌اند موجب نگرانی دوستداران محیط زیست شده است.
اگر به پرنده‌نگری در تالاب‌های کوچک کویری علاقه‌مندید، این منطقه بهترین گزینه است؛ آن هم در نزدیکی شهر تهران. تالاب‌ها و آبگیر‌های فصلی «بندعلی خان، پرزرد، مبارکیه، مکوش، اسب قدیر، گلو» و ارتفاعات دوازده امام از مهم‌ترین مناطق طبیعی این منطقه محسوب می‌شوند که محل زندگی و زمستان‌گذرانی انواع پرندگان مهاجر مانند غاز، مرغابی، حواصیل، زنبورخورک، بلدرچین، تیهو، کبک، دال، شاهین، بحری، دلیجه، سارگپه و سنقر است.
پوشش گیاهی منطقه نیز شامل درمنه، گون، اشنان، قیچ، اسفند، تاغ، جارو، خارشتر، اسکنبیل، انواع گرامینه، نی، علف شور، گز، جگن و آتریپلکس بوده و در مناطق مرتفع یا بکر منطقه نیز می‌توان دیدن جانورانی مانند کل، بز، قوچ ، میش، آهو، کفتار، روباه شنی، شغال، گرگ، گربه وحشی، کاراکال، تشی، خرگوش و سمور سنگی را انتظار کشید. به‌طور کلی بیش از 200گونه جانوری و 400 گونه گیاهی در منطقه شناسایی شده‌اند و چشم‌انداز‌هایی مانند دریاچه نمک، آثار فرهنگی و تاریخی، کاروانسرای قلعه دیر، نهر سنگی و راه سنگ‌فرش زمینه‌های گردشگری را در این محیط طبیعی فراهم کرده است.
جهانگردان و ماجراجویان اعصار گذشته که از منطقه عبور می‌کردند آن را بی‌شباهت با حیات‌وحش آفریقا نمی‌دانستند. پرواضح است که در گذشته‌ای نه‌چندان دور با وجود رودخانه‌هايی مانند جاجرود و بندعلی خان و دیگر منابع آبی منطقه که اکنون به دلایل مختلف قطع یا نابود شده‌اند، این منطقه با طبیعت بکر خود پارکی بزرگ و بهشتی برای جاندارانش بوده است.
تالاب بندعلی خان که از مهم‌ترین آبگیر‌های منطقه است در ماه‌های گرم سال به دلیل کمبود بارش و بالا بودن میزان تبخیر به صورت باتلاق و گنداب درآمده و حتی گاهی کاملاً خشک می‌شود. بخشی از مساحت آن خارج از محدوده حفاظت شده کویر قرار دارد و بخشی از تالاب که داخل منطقه حفاظت شده کویر واقع است مورد تعلیف احشام و شتر‌های عشایر قرار می‌گیرد. این تالاب به واسطه حضور هزاران پرنده مهاجر در ماه‌های اولیه زمستان شهرت زيادي دارد. این منطقه که به دلیل تالاب‌های فصلی خود، سال‌های سال میزبان حیات و زندگی کویری بوده است، امروزه به دلایلی چون آلودگی‌های صنعتی، ضایعات کشاورزی، ورود نیرو‌های نظامی و خشک شدن رود‌های منتهی به آن، رو به زوال و نابودی می‌رود.
مهم‌ترین رودخانه منطقه رودخانه بندعلی خان است که وفور زباله و فاضلاب‌های صنعتی در میان آن هر رهگذری را بهت‌زده میکند. منبع اصلی آب بندعلی خان، رودخانه جاجرود است که در مسیر خود از مناطق حفاظت شده ورچین و جاجرود و پارک ملی خجیر عبور کرده و در پارچین که وارد دشت ورامین می‌شود چندین شاخه می‌شود و مورد استفاده آبیاری قرار می‌گیرد و پساب رودخانه جاجرود و مسیل فاضلاب تهران را در جلگه ورامین دریافت کرده و در بندعلی خان وارد منطقه حفاظت شده می‌شود.
چند سالی است که مانداب‌های رودخانه بندعلی خان به علت ریزش فاضلاب کارخانه‌های مختلف به گنداب تبدیل شده و زیستگاه بسیاری از پرندگان مهاجر بخصوص خوتکا و سرسبز را به نابودی کشانده است. در بعضی مناطق بوی تعفن حاصل از این مانداب‌ها بسیار زجرآور است. با این حال وجود نیزار‌های وسیع موجب تسریع عملیات تصفیه آب در این منطقه شده است. علاوه بر این ایجاد سد‌هایی مانند لتیان و ماملو باعث کاهش جریان آب رودخانه جاجرود در سال‌های اخیر شده که عواقب جبران‌ناپذیری به اکوسیستم طبیعی آن وارد ساخته است.
جدا از مباحث مرتبط با محیط زیست، توجه ویژه به این ذخیره‌گاه گیاهی و جانوری کشور بیشتر از پیش احساس می‌شود. منطقه حفاظت شده کویر در حقیقت یک اکوسیستم بیابانی مملو از حیات گیاهی و جانوری است که نمونه پیچیده‌ای از زیستگاه‌های بیابانی و زنجیره‌های غذایی اسرارآمیز است. شروع فصل بارندگی در اینجا چهره دشت را رنگین میکند و تالاب‌های کم‌عمقش را پرطراوت می‌سازد. سفر در میان بوته‌های گز و تاغ و آبگیر‌های شور این منطقه در ابتدای زمستان و انتهای پائیز می‌تواند خاطره‌ای خوش و به یادماندنی از چهره‌ای متفاوت از طبیعت را در یادهایتان حک کند. با آرزوی این که قدر و منزلت این موهبت‌های الهی را بیشتر بدانیم و با دستان خود زشتی و آلودگی را به دامان طبیعت ر‌ها نکنیم.
