به گزارش
مجله شبانه باشگاه خبرنگاران،از خراسان جنوبی و شهرستان قاین که به زعفرانش مشهور است به سمت شمال حرکت می‌کنم. مقصد خواف است.
خواف یک دنیا تاریخ در خود نهفته دارد و زمانی از تربت حیدریه تا بخشی از افغانستان گسترده شده بوده و حدود 10 برابر خواف فعلی وسعت داشته است. رونق این منطقه در گذشته بسیار بوده و در کتب تاریخی زیادی به آبادی‌های خواف اشاره شده است. همچنین بخشی از جاده ابریشم از خواف می‌گذشته است.
خواف و سرزمین‌های اطراف آن زادگاه و پرورش دهنده افراد بزرگی بوده است. دو مدرسه غیاثیه و نظامیه در این منطقه قرار گرفته است که از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مدارس زمان خود بوده‌اند.
در میانه‌های مسیر قاین به خواف و نزدیکی روستای تپه خان از استان خراسان جنوبی خارج شده و وارد استان خراسان رضوی می‌شوم.
بنیاباد، مهرآباد، ارگ قلندر، علی آباد، گورکی، بیاساباد و 18 کیلومتر بعد به نشتیفان می‌رسم. از کنار جاده بنا‌های بزرگی من را متوجه خود می‌کند. با کمی پرس و جو مطمئن می‌شوم که مقصد بعدی توقف همینجاست.
آسیاب‌های بادی نشتیفان (Nashtifan) واقع در استان خراسان رضوی و شهرستان خواف، بازمانده از دوره صفوی است که هنوز پابرجا مانده و قابلیت استفاده دارد.
البته این آسیاب‌ها اکنون دیگر مورد استفاده عموم مردم نیستند و یکی از آنها به صورت نمادین برای گردشگران فعال شده است.
در گذشته در شرق ایران از خراسان گرفته تا سیستان و بلوچستان آسیاب‌های بادی بسیار رایج بوده‌اند که به آنها آس باد گفته می‌شود. «آس» به دو سنگ مسطح و گرد می‌گویند که روی هم قرار گرفته و غلات را با آن آرد می‌کنند. وقتی این سنگ با قدرت باد کار کند به آن آس باد و وقتی با قدرت آب به حرکت در‌آید به آن آس آب می‌گویند.
اصلی‌‌ترین منبع انرژی آسبادها، باد‌های معروف 120 روزه سیستان است که نه فقط در همان 120 روز بلکه در تمام مدت سال اثرات آن وجود دارد، البته باد‌های دیگری مانند باد نیشابور نیز محرک این آسیاب‌ها بوده‌اند.
باد‌های ۱۲۰ روزه سیستان در دوره گرم سال و معمولاً در بازه اواسط اردیبهشت تا اوایل پايیز و معمولاً بیش از ۱۲۰ روز می‌وزد. معمولاً اوایل خرداد تا اوایل پايیز این بادها قدرت و شدت بیشتری دارند. منشأ باد‌های ۱۲۰ روزه که در اصطلاح محلی به بادکوه معروف است، ارتفاعات پربرف کوه بابا در هندوکش می‌باشد. وجود باد‌های شدید از یک طرف و نبود آب از طرف دیگر باعث رونق آسیاب‌های بادی در شرق ایران زمین بوده و موجب اهمیت آن شده است.
نشتیفان نیز تحت تاثیر همین بادها نام‌گذاری شده است. به جهت وزش باد‌های زیاد در این منطقه، اینجا نشتیفان نام گرفته که از نیش توفان می‌آید. هر چند که آسباد‌های نشتیفان به شماره 7490 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و به خوبی از طرف سازمان میراث فرهنگی مرمت شده است اما به نظر می‌رسد اهمیت این اثر ملی هنوز برای اهالی روشن نشده است.
وقتی یک اثر ثبت ملی می‌شود نیاز به مراقبت دارد. جدا از تمهیداتی که برای ماندگاری آن بنا می‌شود، خود مردم آن منطقه همه باید نسبت به ارزش آن اثر واقف شوند و نسبت به همه چیز آن حساس باشند از جمله ظاهر و نمای آن اثر ثبت شده. متاسفانه در زمان بازدید ما، اطراف تابلوی اطلاعات گردشگری و معرفی آسباد‌های نشتیفان بهترین مکان برای قرار گرفتن وسایل مازاد منازل روستاییان شده بود.
در گذشته در خراسانات بزرگ، آسبادها از خواف تا نهبندان وجود داشته است اما اکنون به غیر از نشتیفان، آسباد‌های خوانشرف در نهبندان تنها بازمانده‌های آن هاست.
بنای آسباد از ساده‌‌ترین مصالح شامل خشت و گل و چوب ساخته شده و ساختمان آن از دو طبقه اصلی تشکیل شده است.
طبقه همکف که سالن اصلی آسباد به حساب می‌آید، محل قرار گرفتن سنگ بزرگ و مدور آسیاب است و کار اصلی آسیاب غلات در اینجا انجام می‌شود. از این طبقه به عنوان انبار غلات هم استفاده می‌شود. در طبقه دوم که همان پشت بام آسباد محسوب می‌شود پره‌ها و تیرک‌های متصل به آن قرار گرفته است.
پره‌های آسیاب از چوب ساخته شده است و سبک است تا به راحتی حرکت کرده و بتواند سنگ بزرگ طبقه زیرین را به حرکت در آورد. در مناطق گرمسیری‌تر جنس پره‌ها متفاوت است. در آسباد خوانشرف نهبندان برای پره‌ها از شاخه‌های نخل استفاده شده است.
آسبادها معمولاً در کنار هم و متصل به یکدیگر ساخته می‌شوند تا در برابر باد‌های 120 روزه مقاوم بمانند. نکته جالب در معماری آسباد، قرار گرفتن در ورودی آسباد، پشت به جهت باد است که نشان از خوش فکری و توجه به تمام زوایای یک معماری خاص دارد.
در زمان حضورم در نشتیفان موفق می‌شوم دقایقی کار آسیاب را ببینم اما نه با نیروی باد بلکه به صورت دستی و با چرخاندن سنگ آسیاب توسط خودم! سنگ آسیاب سنگین است و نیروی اولیه زیادی برای حرکت نیاز دارد اما حرکت که شروع شد ادامه آن بسیار راحت‌تر است. حال فرض کنید که باد بخواهد این سنگ را به حرکت در بیاورد.
قطعاً شدت باد باید بسیار زیاد باشد و البته جهت وزش باد هم باید به گونه‌ای باشد که به درستی در میان پره‌های آسباد قرار گیرد و باعث حرکت آن شود. با وزش باد، پره‌ها حرکت کرده و اهرمی که به طبقه پايین و سنگ آسیاب متصل است شروع به چرخش می‌کند و از سویی دیگر غلات در بین دو سنگ قرار گرفته و آسیاب می‌شود. یک سیستم ساده و فوق‌العاده شگفت انگیز در زمان خودش که نیاز به هیچ گونه منبع انرژی به جز باد نداشته است.
در نشتیفان 40 آسباد وجود داشته که شماری از آنها بازسازی و مرمت شده است و هم اکنون تلاش‌هایی برای ثبت جهانی این اثر ارزشمند در حال انجام است.
