قنات یک اختراع بزرگ ایرانی است و قنات به راهی که در زیر زمین کنده شده تا آب از آن جریان یابد می‌گویند که کانالی است در عمق زمین برای ارتباط دادن رشته چاه‌هایی که از «مادر چاه» به منظور هدایت آب به سطح زمین و مدیریت آب برای کشاورزی و سایر مصارف سرچشمه می‌گیرد. این کانال ممکن است تا رسیدن به سطح زمین هزارها متر به طول بینجامد و سرانجام آب این کاریزها برای شرب و کشت و کار روی زمین می‌آیند که به این محل دهنه کاریز یا سر قنات می‌گویند.

مسئول تامین آب مدیریت آب و خاک سازمان کشاورزی استان کرمان گفت: با توجه به اینکه قنات به عنوان منبع آب زیرزمینی شناخته می‌شود همچنان از پاک‌ترین منابع آب محسوب و یکی از منابعی است که به محیط زیست کمک می‌کند.

قنات سازه‌ای مناسب برای حفاظت از محیط زیست

امین رستگاری افزود: استفاده از یک حلقه چاه به عنوان منبع آب تبعات زیادی برای محیط زیست به دنبال خواهد داشت که مشکل‌ساز است و در این راستا با توجه به اهمیت قنات در استان که به عنوان یکی از منابع آب محسوب می‌شود نقش بسیار حساسی را در بخش کشاورزی برعهده دارد.

وی اضافه کرد: قنات به عنوان یک میراث فرهنگی محسوب می‌شود و برای حفظ و حراست آن یک امر مهم است که دولت در این راستا برنامه‌ریزی‌های مهمی را انجام داده است.

رستگاری آموزش پیمانکاران و مغنی‌ها را یکی از برنامه‌های ویژه دولت برای حراست از این سازه مهم عنوان کرد و افزود: در این راستا دوره‌های آموزشی در مرکز جهاد کشاورزی برگزار که مغنی ‌ا و پیمانکاران با گذر از فیلترهای سازمان و دریافت کارت ویژه سازماندهی شدند.

نظارت و تامین اعتبار برای احیای قنات‌ها

وی کیفیت اجرای کار را یکی از مهم‌ترین فاکتورها برای حفظ قنات عنوان و تاکید کرد: نظارت‌های مختلفی بر این کار وجود داشته است و نظارت‌های مستقیم از طریق کارشناسان متخصص و مشاوران در استان و شهرستان‌ها انجام می‌شود.

رستگاری خاطرنشان کرد: در چند سال اخیر تا قبل از اعتبارات سال 90 اعتبارات چشمگیری برای احیا قنات‌ها در اختیار سازمان جهاد کشاورزی قرار می‌گرفت و با توجه به اینکه قنات به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع آب کشاورزی در استان محسوب می‌شود، این کمبود احساس می‌شود که همه مسئولان نسبت به تداوم تامین اعتبارات کوشا باشند.

شناسنامه قنات:

شناسنامه قنات یک شناسنامه ایرانی است و به همین دلیل جزو میراث ملی  فرهنگی کشور محسوب می‌شود زیرا بزرگترین قنات‌ها در ایران قرار دارند و قنات با همه سادگی که دارد، سازه‌ای هیدرولیکی و فوق‌العاده پیچیده است و احیا و مرمت آنها باید با حساسیت و تدبیر ویژه انجام گیرد.

کاریز کلمه‌ای پارسی و قنات کلمه پارسی معرب‌شده است، در ایران خاوری و افغانستان و آسیای میانه واژه‌ کاریز بیشتر کاربرد دارد و در ایران باختری واژه‌ قنات، قنات خود عربی‌شده‌ کنات فارسی است که از ریشه‌ فعل کندن گرفته شده است.

قنات را در لغت عده‌ای به معنای نیزه معنی کرده‌اند که جمع آن قنوات، قنیات و قنی است که بعدها به معنای کانال و مجرای آن و معادل کاریز به کار رفته است، عده‌ای نیز آن را از کلمه‌ پهلوی کانیکه برگرفته از کانال و فعل کن و کندن می‌‌دانند که به زبان عربی رفته و معرب شده است این کلمه در زبان آکدی و آشوری به شکل قانو، در عبری به صورت قنا و قانو و در لاتین، به صورت کانال دیده می‌شود و در زبان پهلوی نیز به شکل کهس به کار رفته است و معادل فارسی امروزی آن، کلمه کاریز و کهریز است.

بسیاری از پژوهشگران، تاریخ حفر قنات را به دورهی هخامنشی نسبت می‌دهند، علت این است که از دوره‌ ماقبل هخامنشی سنگ‌ نوشته‌های اندکی باقیمانده و چون سند مکتوب از ماقبل این دوره وجود ندارد این دوره را به غلط دورهی ماقبل تاریخ می‌دانند در حالی که علم باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و زبان‌شناسی رازهای نهفته زیادی را از دوران ماقبل تاریخ برای انسان آشکار کرده است.

یک کارشناس تاریخ می‌گوید: بهره‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته و در دوره‌ هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا نیز راه یافت سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند، مهم‌ترین و قدیمی‌ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد در حال حاضر در ٣٤ کشور جهان قنات وجود دارد، اما 40‌هزار قنات فعال موجود در ایران چند برابر بیشتر از مجموع قنات‌ها در سایر کشورهای جهان است و مهم‌ترین قنات‌های ایران در استان‌های کویری خراسان، یزد، کرمان، مرکزی و فارس وجود دارد.

سلمان محمدی گفت: قنات یکی از شگفت‌انگیزترین کارهای دسته‌جمعی تاریخ بشری است که برای رفع یکی از نیازهای مهم و حیاتی جوامع انسانی، یعنی آبرسانی به مناطق کم آب و تأمین آب شرب انسان حیوان و زراعت و با کار گروهی و مدیریت و برنامه‌ریزی به وجود آمده است.

وی افزود: این پدیده شگفت‌انگیز آبرسانی از دیرباز و از عصر آهن به‌عنوان یکی از منابع تأمین آب شرب و کشاورزی در مناطقی که با خطرات خشکسالی در فلات ایران روبه‌رو بوده‌اند، نقش کلیدی و مؤثری در نظام اقتصادی و حیات اجتماعی کشور داشته و موجب شکوفایی اقتصاد کشاورزی و ایجاد کار و فعالیت‌های متعدد شهری و روستایی و سبب آرامش مردم بوده است.

وی تصریح کرد: تاریخ قنات در ایران به‌طور مشخص به دوره‌ ایران باستان و ماقبل کتابت و به عصر آهن بر می‌گردد، تمدن 5 ‌هزار ساله‌ شهر سوخته و تمدن هگمتانه و وجود قنات در این شهر دلیل روشنی بر ساخت قنات در دوره‌ ماقبل هخامنشی است.

مخترع قنات:

محمدی بیان داشت: برابر مطالب اوستایی و مطابق شاه‌نامه‌ فردوسی هوشنگ مخترع قنات بوده است و جم یا جمشید مخترع لباس، تبر، شمشیر، بیل و ادوات کشاورزی است، می‌دانیم که شاهان پیشدادی بر اساس داستان‌های شفاهی تا دورهی زرتشت ادامه داشتند و این روایت‌ها تا زمان فردوسی در میان مردم نیز نقل می‌شدند این داستان‌های شفاهی ریشه‌ هفت تا 10 هزار ساله دارند.

وی افزود: اشغال فلات ایران از سوی مادها و پارس‌ها با ایجاد شهرهای بزرگ و باشکوه همراه است مانند شهرهای اکباتان (همدان) و پاسارگاد پایتخت قدیمی امپراطور ماد که از سوی کوروش دوم بنیان گذاشته شد، تخت‌جمشید که داریوش اول آن را در نزدیکی پاسارگاد به وجود آورد و به صورت پایتخت هخامنشیان درآمد، شهر راگس یا راجس (ری) در چند کیلومتری شهر ری کنونی یکی از پرجمعیت‌ترین شهرها بود، تمام این شهرها با استفاده از سیستم قنات توانستد آب خود را تامین کنند و به حیات خود ادامه دهند، زیرا در آن زمان رودها و یا چشمه‌هایی بیش از امروز وجود نداشته است.

قدیمی‌ترین قنات ثبت شده در ایران:

قدیمی‌ترین قنات ثبت‌شده در تاریخ به 3 ‌هزار سال پیش (٣٠ قرن قبل) برمی‌گردد که در آذربایجان و ارمنستان حفر گردیده است در پی آن، در دوره‌ داریوش کبیر (٤٨٦-٥٢١ ق. م) که اوج شکوفایی و اقدامات آبیاری و حفر کاریز در سرتاسر فلات ایران به شمار می‌رود،  قنات‌های متعددی در قلمرو فلات ایران و در عمان و مصر حفر شده است و بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی این باور وجود دارد که کاریزهای ایجاد شده در نواحی جنوبی خلیج‌فارس، خراسان، یزد و کرمان در دوره‌ هخامنشیان ساخته شده و قنوات قدیمی قم و بسیاری دیگر از مناطق ایران در عصر ساسانیان و قنوات تهران در دوره‌ صفویه و قاجاریه حفر شده است.

وسایل  و ابزار برای حفر قنات:

چرخ چاه

چرخ چاه اصلی‌ترین ابزار برای حفر چاه، حفر قنات و لایروبی قنات است، زیرا بدون آن امکان کشیدن بار از ته چاه و دل قنات وجود ندارد، چرخ چاه ظاهراً ابزاری ساده است، اما از نظر فنی پیچیدگی‌های مهمی دارد به‌ ویژه چرخ چاه‌هایی که با آن‌ها باید خاک را از چاه‌های عمیق بالا کشید. چرخ چاه در قدیم تماماً از چوب ساخته می‌شد اما امروزه بعضی از عناصر آن به‌ ویژه محور میانی لوله‌ای آهنی است.

دلو

دلو که به فتح دال و سکون لام و واو تلفظ می‌شود، ظرفی لاستیکی همانند سطل با بدنه‌ای بلندتر از آن است با دست‌گیره فلزی که درزهای آن معمولاً به‌وسیله‌ میخ دوخته شده و از وزن زیادی برخوردار است، دلو لاستیکی از تیوپ‌های بزرگ و یا از لاستیک نازک شده‌ی تراکتور ساخته می‌شود.

معمولاً این دلوهای بزرگ و سنگین برای چاه‌هایی است که با دینام خاک از چاه کشیده می‌شود، این‌گونه دلوهای سنگین در چرخ چاه دستی کاربرد چندانی ندارد.

در قدیم دلو از پوست گوساله یا بز ساخته می‌شد، دلو پوستی از دلوهای لاستیکی وزن کمتری داشت و کشیدن آن نیز در کف قنات با سهولت بیشتری همراه بود  دلو پوستی یا از ابتدا از پوست‌های دباغی‌شده و آماده‌شده ساخته می‌شد و یا از مشک‌ها و انبان‌های کهنه و فرسوده‌ای بود که دوباره مورد استفاده قرار می‌گرفت.

دهانه‌ دلو گشاد بوده و برای باز نگهداشتن آن از چوب انار، یک حلقه‌ دایره، معروف به چمبره ساخته می‌شد و در جوف دهانه قرار می‌گرفت به دو سمت دهانه نیز دو سر طناب کوتاهی بسته می‌شد که نقش دسته‌ دلو را داشته و در وقت نقل و انتقال آن مورد استفاده قرار می‌گرفت.

کلنگ و بیلچه

این دو ابزار از جمله وسایل ضروری مقنیان است، بیلچه در همه حال تقریباً یکسان است اما نوع کلنگ به تناسب فضای کار و جنس خاک فرق می‌کند، در اوایل کار و برای کندن خاک‌های سست، کلنگ سبک آهنی کارساز است، اما زمانی که مقنی بخواهد در لایه‌های سفت و محکم مثل کنگلومرا کار کند یا تونلی را از رسوبات آهکی معروف به تورس عبور دهد نیاز به کلنگ فولادی و سنگین دارد تا نوک یا نیش کلنگ خم نشود و وزن زیاد کلنگ سبب وارد آمدن ضربه‌ای محکم شود.

در بعضی موارد کلنگ به تنهایی کارساز نیست، بلکه به قلم و پتک نیز نیاز است و آن هنگامی است که بخواهند در میان سنگ یا لایه‌های بسیار محکم و متراکم پیش بروند، بیلچه هم دارای دسته‌ کوتاه چوبی است و تنه‌ اصلی آهنی بیلچه هم کوچک‌تر از بیل‌های معمولی است، بیلچه دم کار مقنی معمولی است، اما هرگاه دلوکش بخواهد مقدار زیادی خاک را از دم کار عقب بکشد، ترجیح می‌دهد که از کج بیل استفاده کند.

تفاوت کج بیل و بیل معمولی در این است که بدنه‌ کج بیل از ناحیه‌ شانه برگشته و نسبت به امتداد دسته نزدیک به نود درجه انحنا دارد، کج بیل نیز دارای دسته‌‌ کوتاه است.

چراغ

معمولاً داخل قنات تاریک است و نقش چراغ بسیار تعیین کننده است در گذشته‌های دور برای روشنایی کوره‌ها و داخل چاه قنات از چراغ روغنی یا پیه‌سوز استفاده می‌کردند و برای پیشگیری از دم گرفتگی در آن‌ها روغن منداب می‌ریختند، البته از پیه هم می‌توانستند، استفاده کنند، اما مقنی‌ها روغن منداب را بر پیه ترجیح می‌دادند، زیرا بو و دم گرفتگی بسیار کم‌تری داشت.

چراغ روغنی یا پیه‌سوز سفالی بود و ظاهری گلابی شکل داشت که به‌دنبال آن دسته‌ای تعبیه شده بود، روغن را در مخزن آن می‌ریختند و از پنبه‌ آب ‌ندیده فتیله‌ای می‌پیچیدند و در آن قرار می‌دادند و سر فتیله را بر روی زایده‌ ناودانی‌شکل می‌گذاشتند و آن را شعله‌ور می‌کردند، روغن به مرور جذب فتیله شده در سر فتیله با نور زرد رنگی می‌سوخت.1

طناب، ریسمان

ریسمان یکی از مهم‌ترین ابزار حفر قنات است، زیرا کشیدن خاک و در موارد استثنایی مثل موقع خطر بالا کشیدن مقنی به وسیله‌ آن انجام می‌شود، لذا استحکام و وزن ریسمان بسیار مهم است، هر چه عمق بیشتر باشد، ریسمان باید ضخیم‌تر باشد و در نتیجه سنگین‌تر می‌شود.

در یک چاه ٣٠٠ متری وزن ریسمان از وزن خاکی که بالا کشیده می‌شود، بیشتر است، یک ریسمان ٣٠٠ متری که حداقل ١٥٠ کیلو وزن دارد، حداقل سه برابر وزن خاکی است که می‌شود با آن بالا کشید.

در مجموع چند نفر در امر حفر قنات با هم ‌همکاری می‌کنند

یک گروه مقنی به پنج نفر تقسیم می‌شوند، کلنگ‌دار یا مقنی که در واقع سرگروه نیز هست و به حفر زمین می‌پردازد، گل‌کش که گل‌های کنده شده توسط کلنگ‌دار را به دست گل‌بند می‌رساند، گل‌بند که گل‌ها را به بالا می‌فرستد، چرخ‌کش که چرخ را بالا می‌کشد و پا‌چرخی که سطل‌ها را خالی می‌کند. گاهی اوقات در کنار این‌ها یک سراستاد یا استاد مقنی هم هست که از دور بر کارها نظارت می‌کند.

به مقنی‌ها با حقارت ننگریم

سعید رستگاری می‌گوید: ما مغنی‌ها را به دیده قارت می‌نگریم در حالی که این افراد با تدبیر و اندیشه و حتی به خطر انداختن جان خود قنات را به صورت اصولی مرم می‌کند.

همیشه قنات احتمال ریزش دارد و بیشترین خطر، کلنگ‌دار را تهدید می‌کند به خاطر همین کلنگ‌دارها یا همان مقنی‌ها هر وقت که برای حفر قناتی می‌روند، وصیت می‌نویسند و غسل می‌کنند و سعی می‌کنند که لباس سفید به تن کنند چون اگر قنات بریزد کسی نمی‌تواند او را بیرون بیاورد و آن لباس سفید در واقع کفن آن‌ها می‌شود به همین خاطر مقنی‌ها همیشه از قداست خاصی در نزد افکار عمومی برخوردار هستند.

آن‌ها باید واجد یک سری شرایط اخلاقی خاص باشند، به عنوان مثال  همیشه آدم پاک و طاهری باشد و از ویژگی اخلاقی بهره برده باشد.

اجزای تشکیل دهنده قنات

قنات‌، مجرایی زیرزمینی است که آب را از نقاط بالادست به پایین‌دست منتقل می‌کند، قنات‌ها معمولاً از مظهر قنات یا هرنج مشخص می‌شوند بعد رفته‌رفته قسمت‌هایی را به نام پسته که خانه به خانه هستند، تشکیل می‌دهند که به دیواره‌ این پسته‌ها میله چاه گفته می‌شود.

این اجزا سپس به مادر چاه می‌رسد، در ضمن بستر قنات را کوره یا راهرو قنات می‌نامند که در زمان‌های دور سنگ‌چین بوده سپس به مرور زمان سفالی شده و بعد از سفال آجری و جدیداً سیمانی شده‌اند، هر قنات حدود ١٠٠ تا ٢٠٠ متر حریم دارد یعنی در این حریم قنات دیگری نمی‌تواند، حفر شود، البته ما قنات‌هایی را نیز داریم که دو طبقه درست شده‌اند.

طرز تهیه شناسنامه قنات:

شرح خدمات تهیه شناسنامه قنوات کشور شامل قسمت‌های مختلف زیر است.

مشخصات عمومی قنات شامل نام قنات، موقعیت جغرافیایی با استفاده از GPS، مادر چاه، وسط رشته قنات و مظهر قنات، توپوگرافی منطقه و محلی که قنات در آنجا واقع شده است، رتفاع از سطح دریا مادر چاه و مظهر با استفاده از GPS، طول قنات از مظهر تا مادر چاه، طول تره کار و خشکه کار، تعداد میله چاه‌های قنات، عمق مادر چاه،  تعداد و طول شاخه‌های فرعی قنات، طول هرنج از مظهر تا محل مصرف، سوابق تاریخی بر اساس نظریات مردم و یا کتاب‌ها و دیگر شواهد موجود است.

وضع مالکیت قنات شامل مقدار سهیمه‌بندی آب و دور آبیاری در اراضی زیر کشت، تغییرات دور آبیاری در دو دهه گذشته، نوع مالکیت عمومی، خصوصی یا موقوفه، تعداد سهام کل و نحوه توزیع آن بین هر یک از این بخش‌ها، تعداد مالکان، اسامی و تعداد نمایندگان فعلی قنات، میزان آبدهی فعلی قنات، بررسی کیفیت آب، نوع مصرف که برای شرب و یا صنعت و یا کشاورزی و نهایتا ترکیبی از اینها است، میزان تلفات آب در هرنج، لایروبی، کول‌گذاری، طوقه چینی، درپوش گذاری، کانال‌کشی هرنج، شح‌شکنی و  پینه‌برداری است.

یک کشاورز بافتی می‌گوید: قنات سبب احیا و افزایش امید کشاورزان برای زندگی در روستاها است، اگر به قنات‌ها و منابع آبی توجه ویژه‌ای شود از مهاجرت جوانان و کشاورزان به مراکز شهرها جلوگیری می‌شود.

هادی خوارزمی افزود: خشکسالی و کمبود آب بیکاری کشاورزان را به دنبال دارد و با احیا قنوات و رفع مشکل بی‌آبی در روستاها حتی افرادی که به شهرها مهاجرت کرده‌اند به روستاها باز می‌گردند و از متروکه شدن روستاها و مظلوم واقع شدن کشاورزی نیز جلوگیری می‌شود.

وی گفت: تامین غذا، میوه و سبزیجات مردم هر مملکت از بزرگترین و مهم‌ترین برنامه‌های هر کشور است و با توجه ویژه به کشاورزان و احیا و مرمت قنوات کشاورزی رونق می‌یابد و حتی می‌توان با توجه به این بخش محصولات را نیز به دیگر کشورها عرضه کرد./ج1