به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران مشهد «قرن‌ها پیش اینجا زندان هارون‌الرشید بوده
است»، «این مکان آتشکده‌ای متعلق به دوران پيش از اسلام است»، «امام موسی کاظم(ع) و
تعدادی از شیعیان در این سیاه‌چال زندانی بوده و شکنجه شده‌اند!».
اینها
اظهارات کارشناسی درباره اثری تاریخی مربوط به دوران صدر اسلام یا پيش از اسلام نیست،
بلکه گوشه‌ای از نظرات مردم در بازدید از هارونیه توس است که تنها به دلیل نزديكي با
نام هارون‌الرشید خلیفه عباسی، شُبهه زیادی در ذهن عامه مردم ایجاد می‌کند.
هارونیه،
بنايى ناشناخته و پررمز و راز و يگانه اثر برجاى مانده از شهر باستانى طوس است. این
بنا در 25كيلومترى شمال‌غربى مشهد در حاشيه غربى جاده مشهد - توس در ابتدای بولوار
پردیس، بولوار اصلی و ورودی شهر توس قرار دارد. هارونیه بنایی آجری و مربع‌شکل است.
فضاهای داخلی آن نیز شامل ورودی ایوان، چهارشاه‌نشین، گنبدخانه و سهاتاق فرعی است که
تمامی این قسمت‌ها در معرض دید عموم قرار دارد. در محوطه بیرونی این بنا سنگ یادبود
کوچکی از امام محمد غزالی قرار دارد و باغچه مستطیل‌شکل بزرگی نیز بر طبق نقشه اولیه
بنا، روبه‌روی ایوان هارونیه طراحی و ساخته شده است.
تاريخچه بنا
بناى
هارونيهچشمگیرترین و قدیمی‌ترین اثری است که از طوس به جای مانده است.این بنا تا حدود
صد سال پیش ویرانه‌ای بی‌نام بود اما از زمان احداث آرامگاه جدید فردوسی در سال‌های
1308 تا 1313 خورشیدی عوام آن را «زندان هارون» یا «بقعه هارونی» نامیدند، حال آن
كه نه تنها بنا از لحاظ شكل و نقشه هيچ گونه شباهتى به زندان ندارد، بلكه طبق مستندات
تاريخى نیز نمىتوان هيچ‌گونه ارتباطى بين اين اثر و هارونالرشيد، خليفه عباسى يافت؛
چراکه هارون در سال193ه.ق وفات يافته است در حالى كه اصل بنا را با توجه به شكل معمارى،
از دوره ايلخانى (قرن هشتم هجرى) مىدانند كه بخش‌هايى در دوره تيمورى به آن افزوده
شده است.
از
طرف ديگر به دليل تشابه سبك معمارى بنا به معمارى رازى-چهارمین و درعین حال کامل‌ترین
سبک در شیوه‌های معماری ایران- اين بنا را مربوط به قرن ششم هجرى مىدانند.
در
حفاري‌هايى كه به سال 1354 در اين بنا صورت گرفت، ضمن پيداشدن سفال‌هاى مربوط به دوران
سلجوقى، تيمورى و صفوى، جرز بسيار قطورى از سنگ و ملاط ساروج كه يادآور پى‌بناى آتشكدههاى
ساسانى است، مشاهده شد و آثار به‌دست آمده نشان مي‌دهد كه پى اين بنا سابقهاى خيلى
پيش از قرن ششم داشته است.
بررسى
سفرنامهها و نوشتههاى جهانگردان و پژوهشگران داخلى و خارجى كه از حدود صد سال پيش
تاكنون در نوشتههاى خود به اين بنا اشاره كردهاند، نشان مي‌دهد كه تنها عوام و مردم
بومى بودند كه بنا را نخست نقارهخانه و سپس زندان هارون ناميدند و در پي آن نام «گنبد
هارون» و هارونیه هم بعدها به كار برده شد.
كاربرى
بنا
درباره
هدف از احداث بنا و كاربرى آن نيز اختلافنظر وجود دارد. برخى اين مكان را مدرسه يا
خانقاه و همچنين مدفن امام محمد غزالى مىدانند (قرن ششم) و برخى ديگر آن را مسجدى
مىدانند كه بعد از هجوم مسلمانان به ايران بر روى آتشكده ساسانى ساخته شده است. از
آنجا كه در قسمتشمالى بنا يك رديف اتاق ديده می شود، اين سؤال در ذهن بيننده ايجاد
مىشود كه اين مكان بايد محل تدريس و علم‌آموزی باشد. با اين فرضيه میتوانيم ارتباط
اثر را با امام محمد غزالى دريابيم؛ چراكه امام محمد غزالى پس از آنكه تدريس در نظاميه
بغداد را نپذيرفت در طوس ماند و همان‌جا خانقاهى براى صوفيان و مدرسهاى براى طلاب
داير كرد و شبانه روز خويش را به عبادت خدا و خدمتبه خلق مىگذراند.
هنگامى
كه سرگرم اين كار بود، اجلش فرا رسيد و در طابران طوس كه موطن وى بود، بدرود زندگى
گفت و در همان جا مدفون گشت. پس از پايان مرمتساختمان، سازمان حفاظت آثار باستانى،
سنگ مقبرهاى به عنوان يادبود این عالم بزرگوار در جلو بنای یادشده نصب كرده است. عبدالحميد
مولوى با استناد به برخى منابع تاريخى، هارونيه را خانقاه خواجه عثمان‌بن‌هارون، استاد
معينالدين چشتى، قطب صوفيه چشتى در هند مىداند كه به يادبود پدرش در قرن ششم خانقاهى
در طابران طوس ساخته است.
وى
اين نظريه را كه بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالى بوده رد مىكند؛ چراكه مورخان
و جهانگردانى كه از قرن ششم و هفتم به بعد به طوس سفر كردهاند، مدفن غزالى را خارج
از باروى شهر (در قبرستان عمومى شهر) ذكر كردهاند حال آنكه برطبق برخى منابع مكتوب،
هارونيه داخل حصار طوس قرار داشته است.
تحقيق
در موقعيت دقيق شهر طوس عهد غزنوى و سلجوقى يا طابران و اختلاف محل آن با طوس مغولى
كه به دست پسر تيمور ويران شد و تطبيق حاصل تحقيق بر زمين‌هاي كنوني طوس ويران ممكن
است محل مدرسه و خانقاه غزالى را به مقبره كنوني فردوسى نزديك‌تر از محلى نشان بدهد
كه امروز در آن جا نشان قبر غزالى را بايد جست.
بنابراین
لازمه روشن‌شدن آن، حفاري‌هاي گسترده باستانشناسى در ويرانههاى طوس است. همچنین گفته
شده است که در اوایل نیمه سده هشتم یکی از سادات معتبر ولایت طوس به نام امیر نظام‌الدین
علی (جدّ سیدعبدا... برزش‌آبادی) این خانقاه را به همراه دو خانقاه دیگر در روستاهای
برزش آباد و ویرانی برای یکی از شیوخ بزرگ کبروی به نام شیخ عبدا... غرجستانی ساخته
است.
از
مجموعه یافته‌های تاريخى و خصوصيات معمارى بنا و شباهت سبك آن به سبك رازى و مقايسه
با نمونههاى مشابه همچون آرامگاه علاءالدوله در سمنان، مقبره سلطان‌سنجر در مرو و
قبر بابالقمان در سرخس، مقبره‌بودن بنا بسیار منطقی‌تر به نظر می‌رسد. غير از خصوصيات
معمارى، طاق كوچكى كه در ضلع شمالى بنا وجود دارد و جمله «الدنيا ساعه» كه بر روى
گچبرى آن منقوش است، خود دليل ديگرى بر مقبره‌بودن بناست، چون اين جمله را فقط در
مقبره‌ها به كار مىبرند. هر چند حفارى كه در موقع مرمت در اطراف بنا انجام شده و مشخص‌شدن
پى بناهايى كه در مجاورت آن وجود داشته، اين گمان را كه اين مكان بخشى از يك مجموعه
معمارى بوده تقويت مىكند.
معمارى بنا
تمام
بناى هارونيه آجرى است و هيچ‌گونه تزيين كاشى در آن به كار نرفته است، اين بنا به‌صورت
چهارضلعى است كه ابعاد آن در اضلاع مختلف به علت وجود قناسى نابرابر است. ابعاد آن
به ترتيب ضلع شمالى 5/19متر، ضلع جنوبى 20متر، ضلع شرقى 28متر، ضلع غربى29متر است.
ارتفاع
گنبد از كف بنا26متر، ارتفاع ايوان 21متر، ارتفاع گنبد كوچك قسمتشمالى 11متر، طول
و عرض گنبدخانه 12×12متر و ارتفاع كمرپوش بنا از كف 9متر است. داراى يك ورودى در سمت
جنوب با سردر بسیار بلند بدون تزيينات كاشى و به طور كامل آجری و نیز گنبدخانهاى كه
در سطح وسيعى پوشيده است.
چهار
پلكان مارپيچ در گوشهها و سه اطاق فرعى در ضلع شمالى قرار دارد. درون گنبد ساده است
و مقرنس‌كاري‌هايى مربوط به دوره تيمورى در رواق وسطى پشت ضلع شمالى گنبدخانه ديده
مىشود.
مقايسه
بنا
بقعه
هارونيه به خاطر اندازه و انفراد و حجم جمع‌و‌جورش بنايى بسيار جالب است و آرامگاه
سلطان سنجر در مرو را به ياد مىآورد. مقايسه اين دو بنا با بناى جبل سنگ (گنبد جبليه)
در كرمان كه از قرن هفتم‌‌ه.ق است و روشن‌تر از دو بناى ياد شده، خصلتساسانى در آن
آشكار است، پيشرفت معمارى را مدنظر قرار مىدهد. بناى طوس اگرچه كوچك‌تر است در تناسب
با وقارش به آرامگاه الجايتو شباهت زياد دارد.
شيارهاى
عمودى كه به نما ظاهرى نيرومند مىدهد سرمشق آن در گنبد سلطانيه است و پارهاى از اسپرهاى
گچبرى مقبره بايزيد در بسطام را به خاطر مىآورد. درباره شباهت هارونيه با مقبره سلطان‌سنجر
و گنبد سلطانيه مىتوان چنين گفت كه در هر سه بنا بخش انتقالى حساس از گنبدخانه به
گنبدى كه در بالاى آن قرار گرفته به طرز زيبايي به‌وسيله توسط دهليزهاى گوشهاى كه
سهكنجها را پنهان ساخته انجام پذيرفته است و اين حسن عمل برخلاف گنبدهاى اوليه سلجوقى
است كه در آن‌ها سهكنجها به‌صورتى ناهنجار از بيرون نمايان است.
قاعده
مدور گنبد كه بيشتر در دورههاى پيش فقط به صورت هشت گوشه برهنهاى بود، داراى رواق‌هايى
است كه دهليزهاى آن‌ها با آجرچينىهاى مشبك تزيين شده و بدين طريق بدون اينكه چيزى
از سادگى كل بنا بكاهد، صلابتحجم آن را تعديل كرده است.
و
سرانجام موزه تخصصی معماری استان خراسان‌رضوی به‌تازگی در محل این بنا احداث شده و
از این طریق نمونه‌هايي برجسته و بارز از معماري ايراني، در معرض ديد علاقه‌مندان قرار
گرفته است. همچنين در فضاي بيروني و پيراموني هارونيه، سنگ‌هاي آرامگاهي به نمايش در
مي‌آيند كه شامل تعدادي سنگ قبر از روستاها و شهرهاي اطراف و نمونه‌هايي از حجاري و
سنگ‌تراشي هستند.
قرار
است در موزه معماري، ماكت‌هایی از بناهاي تاريخي خراسان، كتيبه‌هاي سنگي، ضريح‌هاي
چوبي، درهاي ارسي و وسايل و آثار مرتبط با معماري نیز نگهداري شود./س
