به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، آنچه از دیرباز، مردم را به فکر آبادانی، کاشت درختان و ساخت بهشتی رؤیایی روی زمین انداخته، شرایط اقلیمی نسبتاً گرم و خشک سرزمین‌مان بوده است.

باغ‌‌های ایرانی، نماد حقیقی هنر ایرانی، همیشه سرلوحه مطالعات معماری شهری و خانه‌سازی بوده‌اند. بر اساس مطالعات گسترده پژوهشگران و مورخان یونانی، پیرامون اغلب خانه‌‌های ایرانی را باغ‌‌هایی به نام «پردیس» فراگرفته بود.

گزنفون فیلسوف و مورخ مشهور یونانی در روایت بازدید «لوساندروس» از باغ‌‌های کوروش، واژه «پردیس» را به کار برده است. با استناد به فرهنگ لغات «دهخدا» پردیس کلمه‌ای از ریشه ماد «پارادئزا» است که بعد‌ها این واژه فارسی با تغییراتی ملموس به فرهنگ لغات سایر سرزمین‌‌ها منتقل شد. در گذر تاریخ فرم دو گونه از باغ‌‌های ایرانی، شهرتی جهانی دارند. نوع اول باغ همانند ظرفی ‌است که بنا یا ساختمان در وسط آن ساخته می‌شود و در نوع دوم بالعکس، ساختمان‌‌ها پیرامون باغ بنا ‌می‌شوند.

از دوران صفویه، ایده گسترش و زیباسازی چشم‌انداز‌ها و فضا‌های باز در شهرها، روستاها، باغ‌ها، میادین مرکزی و مکان‌‌های عمومی به وجود آمد، به طوری که به سنتی جاودانه و مرسوم تبدیل شد. حتی امروزه نیز عمران، سرسبزی و زیبایی‌‌های کشور‌مان را مدیون این اندیشه، تفکر و همت والای اجداد‌مان‌ هستیم.


بیرجند؛ نگین کویر

گذرتاریخ در باغ‌‌های بیرجند

در 40 کیلومتری شرق بیرجند، قلعه‌ای به همراه باغ‌‌ها و متعلقاتش، به نام مود در روستایی به همین نام واقع است، این بنای تاریخی در دو مرحله ساخته شده، بخش اصلی عمارت به دوره زندیه تعلق دارد و قدمت بخش دیگر که بنای مرکزی است به دوران قاجار بازمی‌گردد، بقایای20برج مدور، درون دیواره مستحکم و قطور اطراف باغ، به فاصله‌‌هایی یکسان از هم واقعند که تا حدودی می‌توانند عظمت و شکوه سابق این قلعه تاریخی را به رخ‌بکشند. گرداگرد حصار باغ نیز خندقی حفرشده تا تضمین بیشتری بر امنیت نظامی قلعه باشد.

باغ‌‌‌ها و خانه‌‌های تاریخی بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی، نمونه‌‌های بی‌نظیری از گستردگی رودها، چشمه‌‌ها و فضا‌های سبز در دل کویر هستند. چشم‌انداز‌ها و مناظری طبیعی که با توجه به آب و هوای خشک و نامتعادل منطقه، بسیار چشم‌نواز و شگفت‌انگیز به نظر می‌‌آیند، به طوری که این شهر را به نگین کویر معروف کرده‌اند.

با استناد به کتب تاریخی، بیرجند معروف به زیبا‌ترین شهر و اهمیتش به لحاظ سیاسی و تاریخی، بیش از یک جامعه روستایی بوده است. علاوه بر کتب تاریخی، کتیبه‌‌های سنگی بسیاری از جمله سنگ‌نبشته لاخ‌مزار در روستای «کوچ‌نهارجان» از شواهد تاریخی این حقیقتند.

 «این نگاره‌‌ها که بر سطح صخره‌ای به رنگ سبز مایل به سیاه حجاری شده‌اند، شرحی از دوران طولانی پیش از تاریخ تا دوران متأخر اسلامی را شامل می‌شوند. مجموعه سنگ‌‌نگاره‌‌های لاخ‌مزار 307 عدد هستند که شامل نقوش انسان، حیوان، گیاه، علامت و نشانه، کتیبه‌‌های پهلوی، اشکانی، ساسانی، کتیبه‌‌های عربی و کتیبه‌‌های فارسی هستند.»

بیرجند شهر مردمان خونگرم و مهمان‌نواز، علاوه بر باغ‌هایش، دارای جاذبه‌‌های گردشگری و تاریخی فراوانی از جمله عمارت کلاه‌فرنگی در شش طبقه به شکل زیگورات، مدرسه شوکتیه، خانه‌‌های تاریخی و بسیاری دیگر است. باغ‌‌های بیرجند که اغلب به خانواده‌‌های متمول و فرهنگ‌گرا تعلق داشته‌اند‌ درون شهر یا در روستا‌ها و حومه بیرجند واقعند. از جمله باغ‌‌های معروف بیرجند عمارت‌باغ رحیم‌آباد، معصومیه، بهلگرد، امیرآباد، شیبانیه، علی‌آباد و شوکت‌آباد هستند که به لحاظ معماری، تقریباً ویژگی‌‌های مشترکی دارند.



راه‌‌های سفر به بیرجند

برای سفری تفریحی و تاریخی به بیرجند علاوه بر راه‌‌های جاده‌ای می‌توانید از هواپیما نیز استفاده کنید. بیرجند سومین شهر کشور است که در سال 1312 صاحب فرودگاه شده است. فرودگاه بیرجند در شمال شهر است و به شهر‌هایی چون تهران و مشهد پرواز دارد.

 بیرجند دارای خط آهن نیست و نزدیک‌‌ترین راه‌آهن به این شهر ایستگاه قطار طبس است. فاصله تهران تا بیرجند 1186کیلومتر است و از طریق مسیر جاده‌ای، با اتوبوس یا خودروی شخصی، حدود 17 ساعت راه است و باید از شهر‌های سمنان، شاهرود، سبزوار و کاشمر عبور کرد. مسافت بیرجند تا مشهد مقدس ۴۸۶ کیلومتر است و برای رسیدن به بیرجند باید از شهر‌های ملک‌آباد، فریمان، تربت حیدریه، کاشمر، گناباد، خضری، قائن و آرین‌شهر (سده) گذر کرد. در ضمن این جاده به صورت آزادراه است.

باغ‌‌ و عمارت اکبریه؛میراث فرهنگی دنیا


باغ‌عمارت اکبریه در سال 1378 در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته و دو سال پیش نیز به ثبت جهانی سازمان میراث فرهنگی یونسکو رسیده است. این باغ در روستایی کوهستانی به همان نام، در انتهای خیابان معلم واقع است و مساحتی بیش از 45000مترمربع را به خود اختصاص داده است.

دو عمارت باستانی زیبا که در دوران زندیه و قاجاریه ساخته شده‌‌اند، هنوز در این باغ پابرجا هستند. قدمت آخرین بخش افزوده‌شده‌ به این مجموعه تاریخی به دوره پهلوی می‌رسد. عمارت- باغ زیبای اکبریه، سرپناه، محل تشریفات و دفتر کار‌های دیوانی یکی از چهره‌‌های عالی‌رتبه آن دوران به نام «ابراهیم‌خان شوکت» بوده و در طول تاریخ پذیرای مردان تاریخی و اشخاص نامی بسیاری درون خود بوده است.

درختان سر به‌فلک کشیده و تنومند بسیاری همچون صنوبر، کاج، انار، توت، شمشاد، زردآلو، پسته، گل‌‌های تاج‌خروس و... مشاطه‌گران سرسبز این مجموعه‌اند.

معماری این باغ‌عمارت تلفیقی از معماری ایرانی، ترکی و روسی با اسلامی است که نمایانگر سبکی منحصر به فرد و نوین است. این مجموعه دارای چندین بناست و هر بنا دارای چند طبقه که از طریق راهرو‌هایی به‌ هم می‌پیوندند. تالار آینه، گنبد کلاه‌فرنگی، تزئینات مقرنس لانه‌زنبوری و رسمی‌بندی بناها و استخری مربع شکل با سکویی چهارگوش در وسط استخر از جمله دیدنی‌‌های جذاب این باغند.

در برخی دیوار‌های قدیمی‌ بنا، طرح‌‌های زیبایی از تزئینات گچی و کنده‌کاری‌‌ به چشم می‌خورند، بعضی دیوار‌ها نیز ساده و کاملاً بی‌پیرایه‌اند. در‌‌‌های بنا چوبی و رنگین‌کمان‌‌هایی شیشه‌ای، زیبایی ورودی‌ها، پنجره‌‌ها و نمای عمارت را چشم‌نوازتر کرده‌اند. صنوبر‌های بلند‌قامت در جوار شمشاد‌های کوتاه‌قد، به صفی منسجم در طرفین خیابان منتهی به عمارت اصلی ایستاده‌اند تا طراوت و چشم‌اندازی بی‌نظیر را به فضا ببخشند.

در طبقه همکف بنای اصلی، سالنی بزرگ به چشم می‌خورد که درهای چوبی و دیوار‌های گچی‌اش از طرح‌‌‌های فوق‌العاده زیبای اسلیمی و هندسی غنی‌اند. تالاری در وسط بنای اصلی دیده می‌شود که دیوارهایش با موزائیک‌‌هایی از آینه پوشانده شده‌اند و به تالار آینه معروف است، متأسفانه بخشی از آینه‌‌ها به مرور زمان ناپدید شده‌اند.

کاربری این مجموعه در گذشته چندمنظوره یعنی «مسکونی- دولتی» بوده و بدین منظور، چندین بخش متعدد را در خود جای داده است، از جمله بخش مسکونی متعلق به خانواده علم، بخشی فاقد تزئینات و تجملات که مخصوص دیوان و امور دولتی بوده، بخش‌‌هایی دیگر نیز شامل سالن تشریفات و پذیرایی از مهمانان خارجی و ایرانی، راهروها، اصطبل‌خانه، استخر و... هستند.

کاربری کنونی: امروزه بخش‌‌های مختلف این باغ‌‌عمارت در اختیار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار گرفته و به کتابخانه عمومی، موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی، دانشکده هنر، سفره‌خانه و چایخانه سنتی تغییر کاربری پیدا کرده است.

باغ و عمارت معصومیه


این مکان تاریخی در روستایی به همین نام در 3 کیلومتری غرب بیرجند بنا شده و به امیرمعصوم خزیمه در دوران پهلوی تعلق داشته است.

اما در مورد معماری باشکوه این بنا باید گفت به گونه‌ای طراحی شده که عمارت چهل‌ستون اصفهان را تداعی می‌کند. استخر مقابل عمارت همچون آینه‌ای زیبایی‌‌های نمای عمارت را روی آب به تصویر می‌کشد.

به غیر از باغ اصلی، دو باغ دیگر نیز در این مجموعه خودنمایی می‌کنند که یکی از آنها میزبان عمارتی ساده و دیگری فاقد بنا است. تمامی فضا‌ها و اتاق‌‌های این عمارت مانند سایر بنا‌های تاریخی به یکدیگر راه دارند به طوری که ورود از هر طرف امکان‌پذیر است.

لوازمی بسیار قدیمی که مبین سبک و سیاق زندگی یکی از خانواده‌‌های بیرجندی آن زمان است، در این عمارت برجای مانده که امکان تغییر کاربری این بنا به موزه‌ای برای بازدید عموم را در آینده فراهم ساخته است.

 باغ‌و عمارت شوکت‌آباد


باغ شوکت‌آباد در 5 کیلومتری شرق بیرجند در روستایی به نام خودش در مسیر بیرجند-زاهدان واقع است. این عمارت و باغ زیبا کار دست معماران زبردست دوره قاجار است که به عنوان سکونتگاهی ییلاقی کاربرد داشته است.

بخش‌‌های مختلفی از جمله ورودی‌ها، عمارت اندرونی، فضا‌های خدماتی، اصطبل‌، حوضخانه، بخش مرکزی، اتاق‌‌های اطراف حوضخانه، یخچال و برج‌‌های نگهبانی را در خود جای‌داده است.
فضاسازی درون این باغ دارای طرح و نظم خاصی است. حوضخانه‌ای با تزئینات و معماری ویژه‌‌ در محوطه باغ دیده می‌شود، بر بالای حوضخانه گنبدی بزرگ ساخته شده که در وسط، یک کلاه فرنگی با پنجره‌‌هایی نورگیر دارد. در مجموع نمای این باغ‌عمارت از دیگر باغ‌‌ها و عمارت‌‌های بیرجند متمایز جلوه می‌کند.

مکانی که مختص خانواده حاکم بوده و به خانه‌‌های بافت قدیمی شهر بیرجند شباهتی بسیار دارد، اندرونی نام دارد. بخش‌‌هایی مخصوص پذیرایی و تشریفات نیز به چشم می‌خورند.
در ایوان اندرونی تزئینات گچی و دو ستون مدور و دو نیم ستون به چشم می‌خورند.

 پیش‌آمدگی لبه بام و طاق‌‌های قوسی‌شکل اطراف حوضخانه نیز بر جلوه‌‌های عمارت افزده‌اند. قسمت‌‌هایی از بنای عمارت به شکل هشت‌ضلعی، به خاطر فرار از یکنواختی نمای ظاهر، به بیرون جسته‌اند. در مرکز حیاط عمارت نیز حوضی به شکل هشت‌ضلعی دیده می‌شود که چهار باغچه با درختان کاج را در اطراف خود جای‌ داده است.

درختان موجود در باغ شامل درختان تزئینی، سایه‌دار و میوه‌داری مانند چنار، کاج، سرو، هلو، انار، توت، زردآلو، تاک، عرعر، انار و گردو هستند ولی عمده درختان باغ کاج هستند.
این مجموعه نیز دارای یخدانی طبیعی از جنس خشت و گل است که در 500 متری باغ واقع است.

بخشی از این باغ به عنوان موزة تاریخ طبیعی و حیات وحش بیرجند کاربرد دارد و بخشی دیگر به رستورانی سنتی تغییر کاربری پیدا کرده است.

باغ و عمارت رحیم‌آباد


این مکان تاریخی در روستای رحیم‌آباد، در حاشیه خیابان شهید مدرس واقع است. قدمت این بنای کهن به دوره قاجار می‌رسد و در سال 1315 هجری‌قمری ساخته شده است. معماری، تزئینات بنا و طراحی باغ به سبک ایرانی است. یک استخر که از دو طرف به دو حوض منتهی می‌شود در وسط باغ قرار گرفته و این باغ رابط بین دو عمارت است.

بخش‌‌های تشکیل‌دهنده این مجموعه شامل: بخش مرکزی، دالان‌ها، اتاق‌ها، تالارها، اصطبل‌ و حوضخانه‌ای با یک گنبد کلاه‌فرنگی، یخ‌دان و... است. تزئینات فراوانی از جمله کتیبه‌‌های هلالی و تزئینات مشبک با طرح‌‌های اسلیمی از جمله زیبایی‌‌های چشمگیر این مجموعه هستند.

سه سالن بزرگ که مخصوص پذیرایی از مهمانان بوده در این بنا به چشم می‌خورد. تالار آینه نیز‌‌‌ اصلی‌‌ترین بخش عمارت است.نقش برجسته‌‌های زیبا از حیوانات، گل‌وبته و گیاهان حک‌شده بر دیوار‌ها و سقف‌هایش، موزائیک‌‌های تزئینی‌اش و آینه‌کاری‌هایش‌ در طرح‌‌های هندسی گوناگون، علاوه بر قدمت و ارزش تاریخی، زیبایی بنا را صدچندان کرده‌است. در و پنجره‌‌های کمانی‌شکل با منبت‌کاری‌‌های زیبا و شیشه‌‌هایی رنگارنگ در اشکال متفاوت، هر بازدیدکننده‌ای را تحت تأثیر قرار داده و لحظاتی به روزگاران قدیم می‌برد.

کاربری: این عمارت در قدیم دارالحکومه بوده اما امروزه بخشی از این مجموعه به مرکز آموزش هنر‌های سنتی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی اختصاص یافته و در یکی از قسمت‌‌های آن نیز سفره‌خانه‌ای سنتی تأسیس شده است.

عمارت و باغ بهلگرد


این عمارت- باغ در یک کیلومتری روستای بهلگرد و 15کیلومتری شرق بیرجند واقع است. دو باغ، دو عمارت، یک اصطبل، سکونتگاه خدمه و یک یخدان طبیعی اجزای تشکیل‌دهنده این مجموعه هستند. این عمارت روی چهار ستون آجری و مدور ساخته شده که چشمگیر‌‌ترین تزئینات بنا نیز محسوب می‌شوند و در کل تجملات و تزئینات چندانی در ساخت آن به کار نرفته و نسبت به دیگر باغ‌‌های بیرجند ساده و بی‌پیرایه‌تر جلوه می‌کند.

دو باغ مجزا از هم که یکی از آنها اصلی‌تر بوده و به بیرون راه دارد، باغ بیرونی و باغ کوچکتر نیز باغ درونی گفته می‌شود. حوض‌‌های آبی هم که از اصول معماری ایرانی تبعیت می‌کنند، در وسط این دو باغ تعبیه شده‌اند. در مرکز باغ نیز یک استخر چهارضلعی وجود دارد که جزیره‌ای هشت‌ضلعی در وسط آن به چشم می‌خورد.

 از جذابیت‌‌های ویژه این باغ- ‌عمارت یخدانی طبیعی است که در فاصله 150متری شمال عمارت به چشم می‌خورد. آن زمان در زمستان، کارگران بسیاری با استفاده از یخ‌زدن آب نهری که به درون استخر می‌ریخته، یخ را ساخته‌ و قطر یخ را با افزودن آب افزایش می‌دادند و درون این یخدان ذخیره می‌کردند تا در گرمای تابستان مورد استفاده صاحبخانه و مهمانان ویژه قرار گیرد.

باغ و کوشک امیرآباد


باغ و کوشک امیرآباد در 5 کیلومتری غرب بیرجند واقع است و به امیرمعصوم‌خان شیبانی تعلق داشته. قدمت آن به اوایل دوره قاجاریه بازمی‌گردد. در ساخت این بنا، معماری اسلامی به همراه نماد‌های سنتی ایرانی کار شده است.

فرم طبقه اول بنا به تبعیت از طبقه همکف، به شکل چلیپایی (فرم متقاطع) طراحی و ساخته شده و هماهنگی و نظم چشمگیری را به کل مجموعه بخشیده است. در تزئینات این بنا تجملات زیادی به کار برده نشده و این سادگی به همراه هماهنگی و نظم، نگاه بازدیدکننده را بیشتر به خود جلب می‌کند.

درختان انار و میوه‌‌های گوناگون، کاج‌‌ها و گل‌‌های زینتی فراوان، طراوت و خرمی این باغ بزرگ و مشجر را فراهم آورده‌اند.هم‌اکنون این باغ و ‌عمارت در اختیار اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری قرار گرفته و بخش‌‌هایی از آن به کتابخانه، دانشگاه، موزه، سفره‌خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته است.