همه ما می­دانیم که یکی از حقوقی که ملزم به رعایتش هستیم حق­الناس است. حق­محوری، در جامعه کنونی ما یکی از نیازهای مبرمی است که در عرصه های مختلفی از جمله عرصه­های اقتصادی اهمیت آن دوچندان می­شود چرا که با حق­الناس پیوند می­خورد. هـيـچ خـردمندى در لزوم رعايت حقوق ديگران ترديد نمى­كند چرا که ادای حقوق مردم در همه زمينه­ها از اصول شريعت اسلامى است از جمله اميرمؤمنان مراعات حقوق مردم را از مرز حق اللّه نيز فراتر و مقدّم بر آن می­داند: «خداوند سبحان ، حقوق بندگانش را مقدمه حقوق خويش ، قرارداده است ؛ هر كس به [رعايت ] حقوق بندگان خدا قيام كند، چنين كارى به رعايت حقوق الهى منجر مى گردد.»[۱]

كاربرد عملى رعايت حقوق

كـم تـر روزى بـر انـسـان مـى­گـذرد كه در آن با حقوق ديگران، سروكار نداشته باشد. اين ديـگـران، ممكن است همسر، والدين و فرزندان، خويشان و همسايگان يا همكيشان و همنوعان و يا امام، رهبر، معلّم و غیره باشند كه هر گروه به نوعى در تكوين شخصيت انسان، تربيت و تـعـالى روح، رفـع مـشـكـلات، راه­يافتن به زندگى سالم و سعادت او نقش حياتى داشته و دارند و هر کدام بر انسان حق جداگانه­ای دارند که ما باید زحمات آنان را قدر بدانیم و در حد توان خويش، آن را جبران نمايیم.

رعایت حقوق دیگران در مسائل به ظاهر ساده­اى چون رعايت نوبت ديگران در صف اتوبوس، نماز جماعت، هنگام رانـنـدگى، حفظ حريم خانه و مانند آن كاربرد دارد تا چه رسد به حقوق بيشمارى كـه در مـورد جـان، مـال و نـامـوس مـردم، اشـغـال پـسـت­هـاى حـسـاس اجـتـمـاعـى، هـزيـنـه بـيـت­المال، موضعگيرى­هاى سياسى و غيره پديد مى­آيد و حدّ و مرز هر  يك در جاى خويش معين گشته و لازم الاجراست.
بـه هـمـان نـسـبـت كـه در اسـلام بر رعايت حقوق پافشارى شده است، ناديده انگاشتن حق مردم با عناوين تكان دهنده­اى سخت مورد نكوهش قرار گرفته است از جمله امام باقر(ع) در ضمن حدیثی می­فرمایند: «نپرداختن حقوق مردم با وجود توانايى گناه كبيره است.»[۲]

همچنین کسب روزی حلال نیز یکی از مصداقهای بارز رعایت حقوق خود و دیگران است و رعایت این مسئله جایگاه بالایی در عبادت دارد چرا که در حدیث معراج آمده است که خدای متعال به رسولش فرمود: ای احمد! عبادت ده قسمت است که نه قسمت آن طلب روزی حلال می باشد، پس اگر خوراک و نوشیدنی ات پاک و حلال باشد در پناه و حمایت من هستی![۳]

وقتی نه تنها در دین اسلام که در همه ادیان رعایت حقوق دیگران مورد تأکید فراوان قرار گرفته است، پس چرا برخی از تجار و کسبه جامعه ما به گونه­ای معامله می­کنند که آدمی به اسلام آنها شک می­کند! درجایی­که حضرت عیسی(ع) فرموده­اند: «ای بندگان بد! مانند بازشکاری و زغن­های رباینده و روباهان مکار وشیرهای درنده وبی رحم نباشید که با مردم آن کنید، که این درندگان با شکارهای خود می­کنند. گروهی را می­ربایید وبه گروهی نیرنگ میزنید وبه گروهی خیانت می­کنید.»[۴]

اینکه امام علی (ع) سه بار بر فراز منبر فرمودند: «هرکس تجارت می­­کند ابتدا باید فقه بلد باشد.»[۵] اهمیت این موضوع را می­رساند پس اینکه مردم ما توقع داشته باشند بازاریان مانند قدیم حداقل هفته­ای یک مرتبه در جلسات درس فقه و آداب معامله شرکت کنند انتظار نا­بجایی نیست چرا که ندانستن این احکام هم به مردم ضرر می­رساند هم از جهت مادی و معنوی برای فروشدگان محترم زیان­بار است!

از جمله عواقب و پیامد­هایی که به سبب مطلع نبودن از این احکام، ناشی می­شود می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱­. افتادن در دام ربا: با توجه به اینکه کسب روزی حلال مستلزم آگاهی و دقت زیادی است امام علی(ع) می­فرمایند: «کسی که بدون آموزش فقه اسلامی تجارت کند در ربا غوطه ور خواهد شد»[۶] و همچنین ربا در قرآن تعبیر به اعلان جنگ با خدا شده[۷] که در مورد هیچ گناهی چنین تعبیری نشده است! و امام علی(ع) در تشخیص ربا می­فرمایند: تشخیص ربا از تشخیص دادن حرکت مورچه سیاه بر روی سنگ سیاه سخت­تر است![۸] همچنین می­فرمایند: «یک درهم ربا بدتر از هفتاد زنای با محارم است.»[۹] آیا این جملات تلنگری به کسبه وتجار نیست!؟ بازاریان شریفی که در گذشته یکی از ارکان شکل­گیری نهضت انقلاب اسلامی ایران بودند آیا امروزه نباید آگاهی و علم خود را نسبت به مسائل فقهی بازار روزافزون کنند؟! آیا چنین افرادی می­دانند که درصورت ادامه این مسیر در آن دنیا با یهودیان همنشین خواهند شد؟![۱۰]

۲. کم فروشی و اجحاف در حق مردم: قرآن بارها به مردم هشدار داده مال یکدیگر را به نا­حق نخورید؛ برای مثال در سوره مطففین که به کم­فروشان اشاره دارد می­فرماید: «وای بر کم فروشان! کسانیکه پیمانه خود را پر می­گیرند و از پیمانه مردم کم می­گذارند، آیا نمی_­دانند که روزی برانگیخته خواهند شد؟!»[۱۱]

بسیار واضح است که همه مردم نیازمند رفاهند،[۱۲] پس چرا برخی از ما مسلمان­هایی­ که دم از انسان دوستی می­زنیم دیگران را از حق طبیعی خود محروم می­کنیم! امیر المؤمنین فرمودند: «خداوند سبحان خوراک تهی دستان را در اموال توانگران قرار داده است، هیچ فقیری گرسنه نمی­ماند مگر به واسطه اینکه ثروتمندی از حق او بهره­مند شده است و خداوند در این­باره از آنان بازخواست می­کند.»[۱۳]

۳. کسب مال حرام: قابل توجه کسانی که جنسی را بسیار گران می­فروشند و از اینکه مشتری متوجه نشده احساس رضایت می­کنند و یا به خاطر آرامش وجدانشان تأمین نیازهای خانواده خود را بهانه کم فروشی­هایشان قرار می­دهند که واقعاً اگر دلسوز آنها هستند نمی­دانند لقمه حرام بر همه جنبه­های مادی ومعنوی آنها تأثیر مستقیم می­گذارد!؟ پیامبر نیز می­فرمایند: «هرکس سر برادر مسلمان خود را کلاه بگذارد خداوند برکت را از روزی او می­گیرد و زندگی او را تباه و پریشان سازد و او را به خودش واگذارد.»[۱۴] و بالعکس اگر مثلاً در قصابی خریداری درخواست مقدار بیشتری کرد بهتر است فروشنده قبول کند چرا که به گفته امام علی(ع) موجب برکت یافتن روزی اش می­شود!؟ و از آثار شوم دیگر مال حرام این است که پیامبر اکرم(ص) می­فرمایند: «کسی که مال حرامی کسب کند خدای متعال هیچ صدقه و هیچ آزاد کردن بنده ای و هیچ حج وعمره ای را از او قبول نمی­کند و به اندازه پاداش همه این اعمال برای او گناه می­نویسد و هر مقدار از اموالش که بعد از مرگش باقی بماند توشه او برای آتش است و کسی که قادر بر کسب مال حرام باشد اما به جهت ترس از خدا آنرا ترک کند در سایه لطف و رحمت خدا قرار می­گیرد و به سوی بهشت هدایت خواهد شد!»[۱۵]

۴. محروم شدن از بخشش خدا: فروشندگانی که بر سر در مغازه خود می­نویسند: «قیمتها مقطوع! چانه نرنید» آیا می­دانند که امام صادق(ع) می­فرمایند: «به خریدار اجازه دهید چانه بزند چرا که اگر زیاد هم پول بدهد چانه زدن موجب آرامش و رضایت خاطر بیشترش می­شود زیرا کسی که در خرید و فروشش مغبون شود نه کسی او را می­ستاید و نه مأجور است.» !؟[۱۶] اما برداشت صحیح از این سخن این نیست که برخی گمان کنند بیش از حد مجاز سود روی اجناس بکشند چون مشتری چانه می­زند! که قطعاً مالی حرام است.

شاید برای آن دسته از فروشندگانی که می­نویسند: «جنس فروخته شده تعویض یا پس گرفته نمی­شود» جالب باشد که بدانند پیامبر مکرم اسلام می­فرمایند: «هرکس تقاضای مسلمانی را در فسخ معامله بپذیرد خداوند لغرش و گناه او را می­بخشاید.»[۱۷] در حالیکه در قدیم فروشندگان حدیث «اَلکاسبُ حبیبُ الله» را در مغازه ها نصب می­کردند! یعنی کاسب دوست خداست، وقتی خداوند تا این حد به کاسبان ارزش می­بخشد حیف نیست برخی با چنین سهل انگاری­ها و اعمال غیر اخلاقی تا مسیر دوزخ خود را پایین می­کشند!؟

در ابتدای سخن اشاره کردیم که هیچ خردمندی در رعایت حقوق دیگران تردید نمی­کند پس چرا انسانی که قطعاً از عقل و شعور برخوردار است مرتکب چنین خطایی می­شود؟ اگر از روی جهالت است که هرکس بر جهل خود آگاه است و وظیفه کسب علم حداقل در حیطه کار خود دارد، و اگر از روی کوچک شمردن چنین گناه فاحشی است که همه به کرات شنیده­ایم کوچک شمردن گناه از گناهان کبیره است! آیا چنین آیات و روایات تکان دهنده جای اندک تأملی ندارد؟ به امید روزی که ذره­ای از مال حرام سر سفره هیچکس نباشد!