به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران مشهد ،در سال ۱۳۸۵، این شهرستان تعداد ۴۰٬۶۶۷ نفر جمعیت داشته‌است. این شهرستان درشمال شرقی ایران و خراسان قرار گرفته که از شمال بوسیله تپه ماهورهای نسبتاً پست به طول ۱۸۰ کیلومتر با کشور ترکمنستان همجوار است. و ازجنوب به کوه هزارمسجد و شهرستان مشهد، از شرق به شهرستان سرخس و از سمت غرب به شهرستان درگز محدود می‌شود. فاصله این شهر با مشهد ۱۴۵ کیلومتر، با جاده‌ای کوهستانی است.
این شهرستان در منطقه نیمه معتدل کوهستانی قرار دارد و دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های گرم و در مناطق پست هوایی معتدل در کوهپایه‌هاست. بلندترین نقطه آن ۳۰۵۹ متر از سطح دریا در ارتفاعات هزار مسجد و پست ترین نقطه آن ۴۵۰ متر در محل خروجی رودخانه چهچه در مرز ترکمنستان است.
کلات نادر تا سال ۱۳۸۲ به عنوان بخشی از توابع شهرستان مشهد به شمار می‌رفت که در این سال با انتزاع از این شهرستان، با دو بخش زاوین و مرکزی به شهرستان ارتقاء یافت. شهرستان کلات دارای چهار دهستان پساکو، زاوین، مسجد کبود گنبد و هزار مسجد می‌باشد.وسعت این شهرستان ۳۵۱۸ کیلومتر مربع است.
مناطق تاریخی
عمارت خورشید
مسجد کبود گنبد
دربند ارغونشاه
حمام نادری
چاه نادری قله زو
آب انبار خشت نادری
کتیبه نادری
بند نادری
قلعه فرود
تأسیسات آبرسانی قره سو به شهرکلات
مناطق تفریحی:
آبشار قره‌سو - بند نادری - آبشار ارتکند و غار آبی ارتکند - آبشار آبگرم - رودخانه بابا رمضان - دره‌های عمیق روستای قله زو - جنگل پسته خواجه - جنگل ارس در لاین - جنگل سیستان در ایدلیک - رودخانه ایدلیک - روستای ایدلیک - روستای نفطه و خلج - منطقه مرزی یکه توت و کوههای مرتفع هزار مسجد
آشنایی با کلات
کلات کوه، رود، دشت، دره، باغ، شالیزار، کرد، ترک، فارس، معماری ایران، هنر هندوستان، اسطوره، تاریخ...؛ اینها همه با هم در جایی جمع شده‌اند که در قیاس با این سرزمین پهناور، یک وجب جا بیشتر نیست:
اما همین یک وجب جا آن قدر زیباست که فردوسی بزرگ در وصفش می‌گوید:
همان به که سوی کلات و چرم/ برانیم و منزل کنیم از میم
چپ و راست آباد و آب روان / بیابان چه جوییم و رنج روان
این یک وجب جا، همان دژ نفوذ ناپذیری است که تیمور گورکانی 14 بار به فتح آن کوشید و ناکام ماند و همان قلعه امنی است که نادرشاه افشار خزاین به غنیمت آورده از هند را درونش پنهان ساخت.
با این حال، از آن 24 میلیون زائر و مسافری که هرسال به خراسان می‌روند، کمتر کسی به سوی کلات راه کج می‌کند ؛ این راه از شمال مشهد آغاز می‌شود و پس از عبور از روستای پاژ ( زادگاه فردوسی) 145 کیلومتر آن سو‌تر به کلات می‌رسد و پس از کلات، زمینی نیست که از خاکش عطر ایران به مشام برسد؛ آن سو‌تر هرچه هست خانه همسایه است: ترکمنستان.
راه مشهد به کلات، مدام چهره عوض می‌کند. گاه تو را بر ستیغ کوه می‌برد و گاه به ژرفای دره ؛ گاه خشکی تپه ماهورها را پیش رویت می‌گذارد و گاه از میان درختان انبوه گذرت می‌دهد ؛ گاه آبی آسمان را در آیینه شالیزار قاب می‌گیرد و گاه... . اصلا جاده مشهد به کلات راه رسیدن نیست، خود مقصدی است برای رفتن. این را اگر آن 24 میلیون مسافر ندانند، مشهدی‌ها خوب می‌دانند و از همین رو اگر روز تعطیل و فراغتی پیدا کنند، راه کلات را در پیش می‌گیرند.
کلات را کوههای بلند در میان گرفته‌اند و راه‌های طبیعی ورود به شهر که محلی‌ها به آن دربند می‌گویند، سخت و صعب العبور هستند. یکی که از همه فراخ‌تر است، دربند ارغونشاه نام دارد و آن را رودخانه‌ای به نام ژرف رود از میان کوه‌ها گشوده است. ژرف رود از جنوب غربی وارد کلات می‌شود و پس از پیمودن طول شهر، از زاویه‌ای مخالف به کشور ترکمنستان می‌رود. در دهه‌های اخیر، تونلی در کنار دربند ارغونشاه ساخته‌اند که راه ورود به شهر را کوتاه‌تر و آسانتر کرده است.
اما مردمان کلات نیز برای خود حکایتی شنیدنی دارند. گرچه کلات از قدیم‌الایام جای آبادی بوده است، اما آبادی خود در سه سده اخیر را وامدار نادرشاه افشار است. هم از این روست که کلات را کلات نادری لقب داده‌اند. نادر این دژ طبیعی را برای نگاهداری غنایمی که از فتح هندوستان آورده بود، برگزید و جماعتی از سپاهیانش را مأمور حفاظت از آن ساخت. چون سپاهیان او مخلوطی از فارس‌ها و ترک‌ها و کردها بودند، لاجرم کلاتی‌های امروز که بازماندگان همان‌هایند، به این سه قوم نسب می‌رسانند و در شهر کوچک خویش به سه زبان با یکدیگر سخن می‌گویند. بیشترشان کشاورزی و باغداری می‌کنند و زنانشان در قالی‌بافی مهارت بسیار دارند.
مهم‌ترین یادگار نادر در کلات، کاخی است به نام قصر خورشید. این قصر در میان باغی بزرگ به شیوه باغ‌های ایرانی بنا شده، اما ساختمانش تلفیقی است از معماری ایران و هندوستان ؛ چرا که نادر علاوه بر سیم و زر و جواهر، هنرمندان زیادی را از هند به ایران آورد و زبده‌ترینشان را به آرایش قصر خورشید واداشت. پس اگر حالا بر سنگ‌های نمای بیرونی قصر، نقش میوه‌هایی چون موز و آناناس را می‌بینیم، نباید گمان کنیم که 300 سال پیش اجدادمان چنین میوه‌هایی را می‌شناخته اند و می‌خورده اند. اینها هنر دست هندوانی است که به اقلیم و سرزمینی دیگر تعلق داشتند.
قصر خورشید، ساختمانی است سه طبقه ؛ طبقه زیرین که همان زیرزمین باشد جایی است مخوف و تاریک که گفته‌اند یا جای نگاهداری بخشی از خزاین نادر بوده یا زندانی برای مغضوبین درگاه. اما حالا به همت سازمان میراث فرهنگی خراسان، نمایشگاهی است که مراحل بازسازی قصر خورشید در سال‌های اخیر را به تصویر می‌کشد.
طبقه دوم یا هم کف، تالاری بزرگ در میان دارد و اتاق‌هایی در پیرامون. تالار با تزییناتی به شیوه بناهای صفوی آراسته و طلا کاری شده است و چون دورادور دیوار آن کتیبه‌ای حاوی سوره نبأ با تاریخ مرگ نادر ( 1160ه.ق ) به چشم می‌آید، برخی چنین نتیجه گرفته‌اند که نادر قصر خورشید را به عنوان آرامگاه خویش بنا کرده بود. (آرامگاه کنونی او در مرکز شهر مشهد قرا دارد.)
طبقه سوم نیز گنبد استوانه‌ای بزرگی است که از 66 نیم ستون سنگی تشکیل یافته بدین سبب در تمام بناهای تاریخی ایران یکتا و بی‌همتا ست. از کنار این گنبد مدور می‌توان باغ زیبای پیرامون قصر و نمای عمومی شهر کلات را تماشا کرد.
در میان این منظره دلفریب، آنچه بیش از همه جلب توجه می‌کند، گنبد فیروزه‌ای رنگ مسجدی است که درست در محور قصر خورشید و چشم در چشم آن جای گرفته است. مسجد به صفت گنبد زیبایش کبود گنبد خوانده می‌شود. یادگاری است از دوره سلجوقیان ( سده پنجم و ششم هجری ) و شاهدی است بر اهمیت و آبادانی کلات در آن روزگار. این مسجد بعدها، یک بار در زمان نادرشاه و یک بار در زمان فتحعلیشاه قاجار مرمت شد و امروز زیر گنبد بلند خویش، جسم پاک شهیدان کلات را درآغوش کشیده است. بعد از این دو بنای فاخر، سومین اثر تاریخی بزرگ در کلات، بند نادری است که گرچه نام خویش را مثل خیلی از داشته‌های کلات از فاتح هندوستان گرفته، اما احتمالا او فقط مرمتگرش بوده، نه سازنده‌اش.
بند نادری با 70 متر ارتفاع و عرضی متغیر بین 7 تا 12 متر، روی ژرف رود بنا شده است و طبق شواهد موجود ممکن است در دوره ایلخانان مغول ( سده هفتم و هشتم هجری ) از سنگ و آجر و ساروج ساخته شده باشد.
غیر از اینها باید از برج و باروی کلات نام برد که پیش از دوره نادروجود داشته و به دستور او تجدید ساختمان شده است. پایین برج و بارو و مشرف به دربند ارغونشاه کتیبه‌ای ناتمام به زبان ترکی وجود دارد که از صفات داشته و نداشته نادر می‌گوید. در روستای خشت در 13 کیلومتری کلات نیز استحکامات و آب انبارهای روستای خشت خودنمایی می‌کنند که باز از دوره نادر باقی مانده اند. اثر دیگر، یک رشته لوله سنگی است که آب شیرین نهر قره سو را از 12 کیلومتری کلات به شهر می‌آورده است و حالا جز تکه‌هایی از آن باقی نیست. هوش سرشاری نمی‌خواهد که آدم حدس بزند این یکی هم از روزگار نادر به جا مانده است.
به اینها باید بقایای قلعه فرود در روستای گرو در یک کیلومتری شمال غربی کلات را افزود که عمرش به دوره پیش از اسلام می‌رسد و شاید جایگاه فرود افسانه‌ای در شاهنامه فردوسی بوده است.
اینها جملگی در طبیعت زیبایی قرار دارند که وصفش نه گفتنی است نه شنیدنی، بلکه دیدنی است. حالا اگر می‌خواهید به کلات بروید، باید بدانید که نه در زمستان می‌توان رفت که جاده پربرف و شهر سرد و سوزان است و نه در هفته‌هایی از پاییز که باران‌های سیل آسا معروف به هفته بار حتی کلاتی‌ها را در خانه حبس می‌کند.
بهار و تابستان بهترین هنگام برای دیدار کلات است و اگر خودروی شخصی ندارید، اتوبوس و سواری در میدان بار نوغان در شمال شهر مشهد، شما را به مقصد می‌رساند. با اتوبوس3 تا 4 ساعت راه است و با سواری 2تا 3 ساعت.
طول این تونل ۷۵۰ متر است و بلافاصله بعد از تونل شهر کلات نادر ظاهر می شود.عرض تونل به اندازه ای کم است که دو ماشین سواری نمی توانند از کنار هم عبور کنند.حدودا" هر ۱۰۰ متر مکانی پر عرض تر وجود دارد که باید توقف کرد تا ماشین روبروی عبور کند و سپس به حرکت خود ادامه دهید . در کناره های تونل مسیری بسیار کم عرض برای عبور افراد پیاده در نظر گرفته شده است که البته بسیار تردد افراد ناچیز است. از چند نقطه از سقف تونل آبی سرد به پایین می چکد . هوای داخل تونل خنک است .روشنایی داخل تونل کم است .اگر خواستید از داخل تونل عبور نکنید می توانید از راه قدیمی کلات نادر استفاده کنید ( دربند ارغونشاه )کمتر از ۱۰۰ متر قبل از تونل در سمت چپ جاده خاکی است که با ورود به آن و طی ۱۲۰۰ متر وارد شهر کلات نادر می شود .در این مسیر رودخانه ژرف رود در جریان است و ابتدا به کتیبه نادری می رسیم که در سمت چپ جاده بر روی سینه کوه حجاری شده است و سپس به برج ارغونشاه که در سمت چپ بر روی دامنه ی کوه ساخته شده است می رسیم و پس از طی مسیری کوه از محله دربند کلات وارد شهر می شویم .
یکی اززیباترین مناطق کلات نادر روستای قله زو می باشد که در داخل دژ کلات ودر۱۸ کیلومتر شهر کلات نادر است .در انتهای شهر کلات بعد از اینکه به پل فلزی می رسیم راه سمت راست به طرف قله زو می رود قبل از روستای قله زو و دره های آن روستای آقداش می باشد.بهار این منطقه سرسبزو زیباست . البته راه آن هنوز خاکی است.
آبشار قره‌سو
در جنوب غربی شهرستان کلات نادری و در فاصله ده کیلومتری آن و در یک کیلومتری جاده لاین از سمت کلات واقع شده‌است.
طبیعت زیبا وآب و هوای ییلاقی، وجود آبشارهای بلند با دره‌های تنگ، موقعیت قره سو را ممتاز می‌کند.وجود هشت آبشار و چشمه‌های خنک و نردبانهای فلزی تعبیه شده برای رفتن به بالای آبشار، از عواملی هستند که مسافران را به طرف خود جلب می‌کتد.
ارتفاع متوسط این منطقه از سطح دریا حدود ۱۱۹۰ متر می‌باشد. آبشارهای مذکور پس از نمایش رقص زیبایی خود در آبشارهای هشتگانه، به مصرف باغات و آب شرب اهالی در پایین دست می‌رسد.
این منطقه کوهستانی پرآب و مصفا مکانی جذاب برای گردشگران بوجود آورده و آبشار دیدنی و زیبایی را در دل خویش جای داده‌است. در راه کوهستانی دره قره‌سو و بر دیوارهای سنگی آن نردبانهای فلزی نصب شده تا مسیر رفت و آمد به آبشار را برای گردشگران آسانتر نماید.
نامطلوب بودن آب داخل کلات، نادر شاه افشار را بر آن داشت تا با استفاده از توان مهندسان خود، آب شیرین و گوارای قره سو را که حدود ۵ کیلومتر با عمارت خورشید فاصله داشت را به آنجا هدایت نماید.
کلات نادر تولید کننده مرغوبترین برنج کشور
دبیر انجمن حمایت از برنج خراسان رضوی خبر داد:
هزار و 500 هکتار شالیزار برنجکاری در کلات وجود دارد که سالانه چهار تا چهار هزار و 500 تن برنج دم سیاه که از مرغوبترین ارقام کشور است تولید می کند.
دبیر انجمن حمایت از برنج کشور در گفتگو با خبرنگار ایانا گفت: یک هزار و 500 هکتار اراضی شالیکاری در کلات وجود دارد که 95 درصد آن از نوع دم سیاه و عنبربو و پنج درصد مابقی از نوع زودرس پرمحصول است.
رسول اسماعیلی یکی از کشاورزان نمونه کشت برنج استان افزود: برداشت برنج از مهرماه آغاز خواهد شد و پیش بینی می شود با میانگین 5/2 تا سه تن در هر هکتار بیش از چهار هزار تن برنج برداشت شود.
وی در ادامه گفت: شهرستان کلات در شمال شرق خراسان رضوی واقع شده است و 95 درصد جمعیت آن به کشاورزی و دامداری اشتغال دارند.
اسماعیلی خاطرنشان کرد: یکی از مشکلات برنج کشور برداشت محصول با کمباین غلات و دستگاههای ابداعی متصل به تراکتور است که نتیجه آن افزایش ضایعات برنج بوده است.
وی با اشاره به تعداد محصولات شالیکوبی های مدرن گفت: تنها دو شالیکوبی در کشور تجهیز و نوسازی شده اند و مابقی از دستگاههای بوجاری بسیار فرسوده استفاده می کنند که حجم ضایعات را تا 30 درصد افزایش داده است./ع
