به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران ، در جزایر فیجی به ستاره می‌گویند «کالوکالو». «پزه‌»های تایوان ستاره را «مینتول» می‌نامند و مردمان «ملاناؤ» بورنئو به آن می‌گویند «بیتن». زبان‌شناسان فکر می‌کنند همه این واژه‌ها از یک ریشه باستانی مشتق شده‌اند، اما آن ریشه کدام است؟

الگوریتمی که توسط محققان کانادایی و کالیفرنیایی طراحی شده، اکنون می‌تواند پاسخ این پرسش را بدهد. مثلاً نیاکان مشترک ساکنین فیجی، پزه‌های تایوان و ملاناؤهای بورنئو به ستاره –احتمالاً- می‌گفتند «بیتوکن». این نرم‌افزار می‌تواند ریشه‌های برآمده از زبان‌های منقرض‌شده را بر اساس زبان‌های امروزی بازسازی کند. دانشمندان زبان‌شناس پیش از این هم سعی می‌کردند همین کار را انجام دهند، اما نه بر اساس تخیل و تصور، بلکه طی فرایند پیچیده‌ای که باید با توجه به قوانین تغییرات آوایی و واجی و درنظرگرفتن جوانب مربوط به تمام زبان‌های مربوط به یک خانواده، اما با دست و روی کاغذ انجام می‌شد.

مثال آشنایش، واژه‌هایی هستند که ما به عنوان واژه‌های زبان ایرانی باستان با توجه به واژه‌های بازمانده در متون اوستایی و پارسی باستان و پارسی میانه و دیگر زبان‌های ایرانی «می‌سازیم» و فرض می‌کنیم چنین واژه‌ای منشاء واژه‌های زبان‌های امروز ایرانی بوده است. (برای آن‎که چگونگی ریشه‌یابی و ترسیم یک زبان باستانی را بهتر متوجه شوید، بخش یک مثال ایرانی را چند خط پایین‏تر بخوانید)

با بازسازی زبان‌های باستانی از این طریق، بررسی فرضیه‌های مرتبط با تکامل زبانی بسیار ساده‌تر خواهد شد. پژوهشگران روش جدید خود را در مجله Proceedings of the National Academy of Sciences گزارش کرده‌اند. البته پیش‌تر از این هم بازسازی خودکار زبان‌های باستانی انجام شده‌بود، اما تلاش‌های قبلی، چندان دقیق و هوشمند نبودند، بستگی زیادی به تعیین شرایط اولیه محاسبات از سوی زبان‌شناس داشتند و خطاهای زیادی هم داشتند. شیوه جدید می‌تواند با جمع‌آوری داده‌های مربوط به زبان‌های بسیار زیاد، کیفیت بازسازی زبان‌های منقرض‌شده باستانی را افزایش دهد و از قوانینی استفاده کند که تغییرات واجی را در زبان‌های مختلف، با حالتی انعطاف‌پذیرتر و بیشتر مبتنی بر احتمالات، پیش‌گویی می‌کنند.

پژوهشگران زبان‌شناس باید به این نرم‌افزار فهرستی از واژه‌ها در هر کدام از زبان‌های مورد نظرشان بدهند، به علاوه باید معنای این واژه‌ها را هم مشخص کنند. به جز این‌ها باید یک درخت فرگشت زبان‌شناسی (درخت فیلوژنتیک زبانی) را که نشان‌دهنده میزان خویشاوندی زبان‌های مختلف است هم به این نرم‌افزار بدهند.

منطق نرم‌افزار همان منطق فرگشت زیستی است که زبان‌شناس‌ها از روی دست زیست‌شناسان یادگرفته‌اند. درخت‌های فیلوژنتیک هم، درخت‌هایی هستند که در زیست‌شناسی برای رسم میزان خویشاوندی میان گونه‌ها و گروه‌های مختلف جانداران ترسیم می‌شوند و باز هم زبان‌شناسان از روی دست زیست‌شناسان استفاده از این درخت‌ها را یاد گرفته‌اند. دلیل این موضوع هم شباهت مسیر فرگشت زبان‌ها به فرگشت موجودات زنده است.
 
درخت‌های زبانی

این الگوریتم به صورت خودکار می‌تواند کلمات هم‌ریشه را شناسایی کند (کلمات هم‌ریشه کلماتی هستند که در دو زبان خویشاوند، به ریشه مشترکی در یک زبان باستانی‌تر بازمی‌گردند: مثل کلمات پدر و مادر پارسی، Pater/Mater لاتین، Father/Mother انگلیسی. نباید این کلمات را با وام‌واژه‌ها، یعنی کلماتی که از یک زبان به زبان دیگر رفته‌اند اشتباه گرفت. مثلاً تلفن یک وام‌واژه فرانسه است و ریشه‌ای در زبان پارسی ندارد.
این الگوریتم سپس تغییرات واج‌ها را در زبان‌های مختلف حدس می‌زند (مثلاً «Day» انگلیسی با «Tag» آلمانی هم‌ریشه است. پس /T/ آغاز واژه آلمانی در انگلیسی به /D/ تبدیل می‌شود. واژه پارسی نو «فردا» هم با «فرتاک» پارسی میانه هم‌ریشه است. «فر~» که معنی «پیش» را می‌رساند و «دا/تاک» پارسی نو/میانه هم به معنی روز است، پس /ت/ پارسی میانه به /د/ پارسی نو تبدیل می‌شود). البته این نرم‌افزار به دنبال واج‌هایی می‌گردد که در چندین واژه مختلف هم‌ریشه در زبان‌های مختلف طبق الگوی یکسانی تغییرکرده باشند (مثلاً در واژه‌های متعددی در پارسی میانه /ت/ وجود دارد که در پارسی نو به /د/ تبدیل شده‌اند، یا واژه‌های آلمانی بسیاری هستند که با /T/ شروع می‌شوند و هم‌ریشه انگلیسی آن‌ها با /D/ شروع می‌شود).
طراحان این نرم‌افزار، آن را روی 637 زبان آسترونزی (زبان‌های جنوب شرق آسیا و جزایر اقیانوسیه) آزمودند. پیش‌تر از این روش‌های «دستی» برای ترسیم زبانی ابتدایی و باستانی که مادر همه این زبان‌ها بوده‌است استفاده شده بود؛ زبانی که تصور می‌شد باید از تایوان منشاء گرفته باشد.
نتایج به دست آمده از این نرم‌افزار، در 85 درصد موارد با نتایج به دست آمده توسط روش‌های دستی هم‌خوانی داشت (مثلاً همان واژه «بیتوکن»). این نرم‌افزار هم دقیقاً از همان نگاه و روش‌های یک زبان‌شناس باستانی استفاده می‌کند و تنها کمکی برای کاهش دردسرها و سختی‌های روش‌های دستی پیشین و افزایش دقت و عینیت‌گرایی آماری در روند تحقیقات زبان‌شناسی باستانی است. با این وجود این روش چیزی بیش از یک تخمین به دست نمی‌دهد و باید نتایج آن توسط زبان‌شناسان باستانی بازبینی شود.

پژوهشگرانی که این شیوه را ابداع کرده‌اند، یکی از فرضیاتی راکه در سال 1955/1334 در زبان‌شناسی مطرح‌شده بود، مورد آزمایش قرار دادند. این فرضیه می‌گویند صداهایی که در تشخیص معنای واژه‌ها مهم‌ترند، کمتر دستخوش تغییر واقع‌ شده‌اند. حتی برای چند زبان معدود هم پیداکردن چنین الگویی و بررسی صحت این فرضیه با روش‌های دستی بسیار دشوار است، اما نتایج بررسی 637 زبان آسترونزین با این نرم‌افزار به روشنی این فرضیه را تأیید کردند.
 
یک مثال ایرانی

برای این که چگونگی ریشه‌یابی و ترسیم یک زبان باستانی را بهتر متوجه شوید، بگذارید از ریشه‌یابی یک واژه در زبان‌های باستانی یک مثال بزنیم.
به نظر شما، ایرانیان باستان برای نامیدن «قلب» از چه نامی استفاده می‌کردند؟
خب، اول از همه به پارسی نو نگاه می‌کنیم. این همان زبانی است که در اصل زبان خراسانیان-از آسیای مرکزی تا سیستان و قومس-بوده، از حدود قرن چهارم هجری به زبان سیاسی-فرهنگی حکومت‌ها، تاجران و شاعران مسلمان-از خاوردور تا خاورنزدیک و حتی مسلمانان شرق اروپا-تبدیل شد و از دربار هند تا دربار عثمانی جایگاهی رفیع پیدا کرد، و از دوره صفوی نیز به واسطه افزایش نفوذ تشیع، مهم‌ترین زبان شیعیان تحت حکومت صفوی در ایران شد. در زبان پارسی نو به قلب می‌گوییم «دل». برای این‌که مقایسه کامل‌تری داشته‌ باشیم به زبان‌های ایرانی دیگر مثل کردی و پارسی میانه هم نگاه می‌کنیم.