ایلام/ دانشنامه/ صنایع دستی
هنر كه زبان نگفتني هاي وجود انسان است
يكي از كارهايي كه دست به كمك ذهن انجام مي دهد شكستن طلسم بي شكلي ماده است، چراكه هر ماده ي بي شكلي داراي مقاومت است واين مقاومت تنها به نيروي تخيل انسان وقدرت دستهاي او در هم مي شكند در واقع هنر ارزش ماده را با عمل تعالي مي بخشد
به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران ايلام ؛ يكي از كارهايي كه دست به كمك ذهن انجام مي دهد شكستن طلسم بي شكلي ماده است، چراكه هر ماده ي بي شكلي داراي مقاومت است واين مقاومت تنها به نيروي تخيل انسان وقدرت دستهاي او در هم مي شكند در واقع هنر ارزش ماده را با عمل تعالي مي بخشد ، دوران اين تحول بسيار كند و طولاني بوده است ؛ انسان به تدريج با استفاده از اين مهارتها پيچيده تر ، عميق تر وظريف تر به گذشته ي خود نگريسته ، و در پيوستگي تاريخ لحظات گذاري زندگي خويش را به نمايش گذاشته ، ماهيت تفكر ، ارزشها ، اعتقادات واحساسات مردم زمانه خود را آشكار ساخته واز ظلمت ها و تباهي ها ويا تلاش وبي قراري هاي دوران خود سخن گفته است واين قصه قدمتي به درازاي تاريخ انسان وعظمتي به اندازه انسان بودن او دارد. در ايران اين سرزمين افسانه هاي كهن ، شعرها ونقش ونگار ها وگنجينه هاي هنري، تنوع وگوناگوني اين آثار كه با عنوان صنايع دستي وهنرهاي مردمي از آنها ياد مي‌شود چنان است كه به حق مي توان هر شاخه از آن را موضوع پژوهش جداگانه اي قرار داد.
اكنون شناخت وباز آفريني اين پيشينه فرهنگي وهنري بعنوان ضرورتي تازه در برابر نسل ما قرار گرفته است ، اين ضرورت از آن ناشي مي شود كه از يك سوبايد در برابر هجوم فرهنگي بيگانگان و تلاش براي يكسان سازي وبي هويتي فرهنگي بر فرهنگ ، هنر ، هويت تاريخي وميراث خود به خوبي تكيه كرد واز سوي ديگر هنرهاي كهن را با شيوه هاي نوين زنده نگه داشت ودر زندگاني امروز وارد كرد ..
صنايع دستي به عنوان مقدس ترين هنر سرزمين ايران ، هنرـ صنعتي است كاربردي واصيل كه ريشه در آداب ، رسوم ، سنت ها ، عادات ودر مجموع در فرهنگ غني وبارور كشورمان دارد .
اين هنر – «صنعت قرنهاي» متمادي است كه براي گروههاي كثيري از مردم ايران زمين كار وشغل ودر آمد ايجاد كرده و نه تنها در زندگي اقتصادي واجتماع بلكه در حيات فرهنگي آنان نيز جايگاه شايسته ووالايي داشته است.
وسعت سرزمين ، تنوع اقليم ، ذوق سليم وفرهنگ دوستي واعتقاد عميق به مباني اخلاقي وديني ومنبع اصلي وحي وخالق همه زيبايي ها باعث شده است كه در جاي جاي اين كشور كهن بتوان به آسان نشان يا نشانه هايي از صنايع دستي را يافت كه هر يك بازگو كننده ذوق سرشار حكايتگر فرهنگ مردمي معتقد ونشانگر خلاقيت صنعتگري هنرمند وبا اخلاص است .
خطه قهرمان پرور ايلام كه قدمتي به بلنداي تاريخ كهن ايران وسابقه اي درخشان در فرهنگ، هنر وتمدن جهان دارد از دير باز يكي از مراكز مهم توليد صنايع دستي (منجمله زيراندازهاي سنتي ) بوده است واز گذشته هاي دور تا به امروز ، صنعتگران سختكوش و با ذوق ايلامي كوشيده اند تا با توليد زيرا اندازه هايي نظير قالي وگليم ودستبافته هاي ديگر چون احرامي وسياه چادر ونيز آثاري ـ همچون ساخته هاي فلزي وزيور آلات ، انديشه ها وافكار ، ذوق وخلاقيت ودر نهايت ايمان خود به خالق هستي واعتقاد خويشتن به فرهنگ بومي را در قالب محصولي كه در عين زيبايي ـ واجد ارزشهاي كاربردي ومصرفي نيز هست بيان دارند .
صنايع دستي استان ايلام ، عليرغم آنچه گفته شد كمتر موضوع تحقيقي مستقل بوده ودر رابطه با صنايع دستي اين منطقه از كشورمان ، پژوهش هايي كه بتواند بازگو كننده خصوصيات و ويژگيها و جايگاه فرهنگي واقتصاد اين «هنر صنعت » باشد به انجام نرسيده است ولذا بسيار لازم و ضروري مي نمود كه با عنايت به نقشي كه صنايع دستي در اين استان مي تواند در زمينه تعميق مباني فرهنگي وتوسعه اقتصادي واجتماعي بواسطه توسعه صنعت توريسم ومبادلات فرهنگي داشته باشد مورد بررسي ومعرفي قرار گيرد.
معرفي صنايع دستي استان ايلام
استان ايلام فروزان از تمدن ديرپاي سرزمين ايلام باستاني است ؛ اين استان بخشي از عيلام بوده كه در حدود 3000 سال قبل از ميلاد بوجود آمده وتا سال 640 قبل از ميلاد به حيات اجتماعي خود ادامه داده است. ايلام كه در كتيبه هاي بابلي آلامتو يا آلام آمده است به قولي معني كوهستاني يا كشور طلوع آفتاب را مي دهد.
استان ايلام در غرب كشور واقع شده واز شمال به استان كرمانشاه ، از جنوب به خوزستان وكشور عراق ، از شرق به لرستان وقسمتي از خوزستان ، از مغرب به كشور عراق مرتبط است .
زندگي عشيره اي وسنتي در استان ايلام باعث رشد ورونق صنايع دستي مرتبط با‌آن شده است ؛ از ديرباز بافت قالي كردي (قاليچه درشت بافت ) ، سياه چادر ،جاجيم ، گليم ساده ، نمد مالي ، چيغ بافي وگيوه دوزي در استان مرسوم بوده است ؛ امروزه رشته هاي مختلف بومي موجود در استان پس از شناسايي وارزيابي قابليت هاي توسعه آموزشي آن رشته ها با رشته هاي مرتبط وعلاوه بر آن جهت پاسخگويي به سلايق مختلف ، رشته هاي ديگري نظير احرامي بافي ، گليم نقش برجسته ، معرق روي چوب ، منبت چوب، سفال وسراميك ، طراحي روي سفال ، قلمزني روي فلز مس و... در اين استان راه اندازي شده است كه درزير به شرح مهمترين آنها پرداخته مي شود :
قالي بافي
مواد اوليه بكار رفته در اين گونه زير اندازها عمدتاً ابريشم بوده كه در بيشتر موارد به صورت تمام ابريشم ودرپاره اي از مواقع از كرك وابريشم با هم در بافت فرش استفاده مي شود براي بافت از دارهاي فلزي عمودي وساير ابزار نظير دفه (دفتين ) ، قيچي ، قلاب وچاقو استفاده مي شود امروزه بخش عمده اي از زير اندازهاي سنتي را فرشهاي گل ابريشم بارج شماره بالاي 40 وگليم نقش برجشته (بعنوان اصيلترين صنعت دستي استان ) را تشكيل مي دهد كه از اقبال خوبي نيز در بازارهاي جهان برخوردارند.
فرشهاي توليــــــدي استــــان غالباً قاليـــچه (Cm 140×220) وذرع ونيم (cm 100×150) است كه عمدتاً در شهرستانهاي دره شهر وايوان بافته مي شوند.
گليم نقش برجسته از نظر اصالت وتوليد مهمترين وشاخص ترين صنعت دستي وبومي استان ايلام است كه با توجه به نل چيز بودن سابقه بروز خلاقيت بافندگان چيره دست اين استان در امر بافت گليم نقش برجسته كه تلفيقي از گليم ساده وگره قالي در متن آن است ،صحنه نمايان پهن دشت گليم است كه بافندگان بارعدهمت دستهايشان باران جبين را بر آن باريده وگلستاني از گلها رويانده اند تا چشمها را نوازش داده وروح را جلا بخشند.
گليم نقش برجسته احياء كننده گليم 8000 ساله مكشوف در آناتولي تركيه (قديمترين گليم ) وقالي 2500 ساله پازيريك ( قديمترين قالي ) است كه تكامل آنها را امروزه با نوآوري حفظ كرده وتواماًُ ترويج مي بخشد . در اين نوع گليم زمينه ، بافت گليم ساده ونقوش آن گره كامل قالي است كه طبيعتاً بعد از بافت ، نقوش آن برجشته تر از زمينه است زندگي عشيره اي وپرورش دام براي تامين معثيت زندگي مردم منطقه ايلام از دير باز تاكنون موجبات استفاده از پشم ورشد ورونق صنايع دستي مرتبط با آن خصوصاً گليم ساده را فراهم آورده است آنان پشم مصرف در گليم را از دامهاي خود تامين ودر كارگاهها رنگرزي كوچكي رنگ نموده ودر توليد مورد استفاده قرار داده اند. عشاير به دليل كوچ نشين بودن وحركت هاي مداوم معمولاً از دارهاي افقي كه براحتي جمع شده ودر مناطق اسكان ايل قابل استقرار بوده است استفاده كرده اند . از نظر مصرف نيز قسمت عمده اي از گليم هاي ساده توليد شده توسط زنان جنبه خود مصرفي داشته ودر زندگي روز مره آنان مورد استفاده قرار گرفته است .
بدنبال همين روند خانم بافنده اي به نام سحر چلانگر ساكن روستاي زنجيره (از توابع شهرستان سرابله استان ايلام ) در قسمتي از گليم بافته خود موفق به اجراي نقشي برجسته با استفاده از گره قالي مي شود كه از آن پس زمينه اي براي رشد وترويج گليم نقش برجسته فراهم مي آيد.
آنچه مسلم است اينست كه در ساير مناطق ايران از جمله اراك نيز بافت اينگونه گليم انجام مي شود ولي با اين وجود در همه جا اصالت آن متعلق به ايلام است ؛ چرا كه براي اولين بار بافت آن در ايلام شروع شده است .
از جمله وسايل مورد نياز براي بافت اين نوع گليم مي توان به كارد ، قلاب ، دفتين ودار اشاره كرد كه معمولاً از دارهاي فلزي كه بصورت عمودي نصب مي شوند ، استفاده مي‌شود.
از جمله طرحها ونقشه هاي مرسوم در گليم نقش برجسته ايلام مي توان به نقش هاي لچك ترنج ، گل فرنگ ، هندسي ، تصويري و... اشاره كرد كه به دليل كاربرد گره قالي در اجراي آنها ، بصورت برجسته بر سطح گليم به چشم مي خورند .
در حال حاضر بافندگان بسياري به امر بافت گليم نقش برجسته اهتمام ورزيده وبا سعي وتلاش وافر باعث رشد ورونق آن در سطح استان و علاوه بر آن در كل كشور شده اند، بطوريكه عرضه مناسبي در بازار فروش داشته ودارد. بي شك گليم نقش برجسته در اين استان از اهميت شاياني برخوردار است واين مهم كه از جهت فرهنگي مي تواند به عنوان لوحي بازكننده ي نقشمايه هاي اصيل وسنتي اين مرز وبوم به تمام نقاط داخل وخارج از كشور باشد ودر كل اقتصاد منطقه را بهبود بخشد وبه رفع مشكل بيكاري وبالا بردن سطح اشتغال كمك نمايد قابل بررسي است
نمدمالي
بدليل بافت عشايري اين استان وتامين مواد اوليه (پشم ) مورد نياز براي نمدمالي در داخل منطقه ، از رونق خوبي برخوردار است البته بدليل تاثيرات جوي اين حرفه فصلي بوده واز اول تابستان تا ابتداي ماه سوم پاييز به مدت 5 ماه در سال انجام مي گيرد وفرايند توليد شامل تنيدن الياف طي مراحل حلاجي كردن پشم لوله كردن وكوبيدن آن است كه در نهايت منجر به توليد نمد زيراندازه ، كلاه نمدي وپالتونمدي (كينك ) خواهد شد .
احرامي بافي
يكي از دستبافته هاي داري است كه ماسوره اساس كار آن است وماكو با الياف نخي در داخل آن جاي دارد . در اين نوع بافته از خامه پشمي رنگ رزي شده بعنوان مواد اوليه استفاده مي شود مراحل كلي فرآيند توليد احرام به شرح زير است :
1ـ مرحله ايجاد دهانه كار
2ـ مرحله پودگذاري
3ـ مرحله دفتين زدن
قابل ذكر است با توجه به تعيين شهر مرزي مهران بعنوان مسير ترد زائرين كربلاي معلي اين گونه بافته توانسته بعنوان سجاده ، سوغات ارزنده اي باشد علاوه بر آن از اين «هنر صنعت »كيف وساير محصولات نيز ساخته وپرداخته شده وبه قيمت مناسب به بازار فروش عرضه مي‌شود.
گيوه بافي
كوهستاني بودن منطقه ونياز به پاي افزار راحت و سبك در گذشته انگيزه بافت گيوه را فراهم آورده است اين «هنر ـ صنعت » كه هم اكنون نيز رواج دارد طي سه مرحله زير تهيه مي شود :
1ـ آماده كردن تخت گيوه (آجيده ) ، كه اين كار توسط تخت كش انجام مي شود.
2ـ بافت رويه گيوه (گيوه بافي )، كه معمولاً براي بافت از نخ پنبه اي وابريشم استفاده مي‌ود.
3ـ دوختن رويه گيوه به تخت گيوه كه اين كار توسط فردگيوه دوز انجام مي شود .
امروزه از تكنيك بافت گيوه نمونه صندلهاي زيبايي با طرح ورنگ متنوع ساخته وپرداخته شده وباقيمت مناسب به بازار عرضه مي شود .جالب اينكه در زندگي آپارتماني نيز به عنوان روفــرشي مورد استفاده قرار مي گيرد .
معرق روي چوب
با توجه به مستعد بودن زمينه رشد اين «هنر ـ صنعت » در استان وبراي پاسخگويي به سلايق مختلف طرح معرق روي چوب از چند سال پيش تا كنون در اين استان راه اندازي شده ودر بيشتر مناطق اين مرز وبوم از رونق خوبي برخوردار است.
ابزار كار مورد نياز براي اين رشته علاوه بر ميز مجهز به وردست شامل كمان اره ، اره مويي، مته دستي يا برقي بوده كه از مواد اوليه اي نظير تخته سه لايه وچوبهاي رنگي ودرپاره اي از موارد از تلفيق چوب وفلز استفاده مي شود كه در نهايت كار انجام شده پوليستر مي شود . اين «هنر ـ صنعت » داراي كاربردهاي مصرفي وتزئيني فراواني است ؛ تابلوهاي معرق با طرح هاي ظريف ، تابلواشعار ، آيات قرآن، تصاوير ، انواع روميزي ودرپاره اي از موارد ساخته وسايل سرگرمي نظير شطرنج وتخته نزد ، تزئين قلمدان ودكوراسيون منازل ، آرم ادارات بصورت تابلو نصب در محل تريبون و ... از جمله مواردي است كه با استفاده از تكنك معرق تهيه وتوليد مي شود وچون در همين استان تهيه مي شود با نازلترين قيمت به بازار فروش عرضه مي شود.
بافت سياه چادر :
در اصطلاح محلي به آن دوار (davar) گفته مي شود كه معمولاً توسط زنان عشاير استان وبا استفاده از موي بز بافته مي شود .
از جمله ويژگيهاي سياه چادر مي توان به خواص فيزيولوژيكي موي بز اشاره كرد كه برخلاف بقيه مواد در گرما منقبض ودر سرما منبسط مي شود واين به كاربرد ممتاز آن در سياه چادر كمك كرده تا در تابستان منافذ سياه چادر باز شده وهواي سياه چادر خنك شود ودر زمستان منافذ آن بسته شده تا از ورود سرما و باران جلوگيري شود.
چيغ (چيت )بافي
از جمله متعلقات سياه چادر است كه در اطراف آن زده مي شود. چيغ با استفاده از الياف گياهي (ني ) وهمچنين موي بز و در پاره اي مواقع با استفاده از نخ پشمي رنگي بافته مي شود. ضمناً نقوش در جيغ ، به سبب ماهيت بافت آن بصورت هندسي است. ناگفته نماند در كاربردهاي امروزي ازآن مي توان بعنوان پارتيشن در خانه هاي آپارتماني استفاده كرد .
جاجيم بافي :
جاجيم بافته اي از پشم تابيده رنگي است كه اغلب بافتي خشن دارد ؛ درمنطقه ايلام عموماً از الياف لطيف پشمي دربافت جاجيم استفاده شده كه بعنوان رختخواب پيچ كاربرد دارد. در اكثر خانواده هاي ايلامي از اين نوع دستبافته ها براي پيچيدن يك دست رختخواب اضافي (جهت مهمان ) استفاده مي شود.
لازم به ذكر است كه در گذشته هاي نه چندان دور از اين بسته هاي رختخواب كه در كنار ديوار پيچيده مي شده به عنوان تكيه گاهي مناسب براي مهيمان مورد استفاده قرار مي گرفته است. علاوه بر اين به دليل تنوع رنگي جاجيمها. اتاق مهمانخانه زيبايي خاصي پيدا مي كرده است چنانكه از گفته هاي جاجيم بافان منطقه بر مي آيد حاكي از آن است كه هنر جاجيم بافي از ديرباز در منطقه ايلام رواج داشته است.
سفالگري
«هنر ـ صنعتي » پر پيشينه در تاريخ هنر ايران است كه با استفاده از مواد اوليه نظير گل رس تهيه وتوليد مي شود.
اين گونه فرآورده ها با تكنيك ساده دستي وكار با چرخ سفالگري ساخته وپرداخته مي‌شوند كه مدت 11 سال است كه در استان ايلام رواج خوبي يافته است .
محصولات سفالي داراي كاربردهاي مصرفي وتزئين هستند وبا استفاده از اين تكنيك فرمهاي مختلف از جمله كوزه ، كاسه ، بشقاب ، گلدان ، لوح هاي نقش برجسته وانواع مجسمه هاي سفال ساخته وپرداخته مي شود. ناگفته نماند كه در بيشتر موارد فرم هاي سفالي پس از تهيه وپخت در كوره نقاشي مي شوند.
قلمزني روي مس
هنر تراش ، نقر ، ايجاد وانتقال طرحها ونقشهاي سنتي بر فلز در اثرضربات چكش بر قلم هاي مختلف را قلمزني مي گويند در اين هنر ، پس از تهيه زير ساخت كه در ايلام بيشتر از جنس فلز مس است ، طرح را روي بدنه كار مي كشند وبا ضربات چكش كه برروي قلم فرود مي آيد طرح بربدنه نقش مي بندد.
با استفاده از اين تكنيك فرم هاي مختلف حجمي وپلاك با نقش و نگارهاي اصيل وامروزي قلمزني شده وبا ارزش افزوده بالا ارائه مي شود.
ساخت سازهاي سنتي (سه تار )
در طول دوران مختلف انسان بنا به محيط زندگي و اعتقاداتي كه داشته سازهاي متعددي را ابداع نموده است . سه تار ساز ايراني مي باشد كه برگرفته از ساز تنبور است كه قديمترين سازي بوده كه بشر ابداع نموده است . سه تار از دسته سازهاي رشته اي مقيد مي باشد و با انگشت اشاره دست راست نواخته مي شود.
اين ساز داراي سه قسمت اصلي كاسه ، صفحه ودسته مي باشد. كاسه وصفحه از جنس توت ودسته از جنس گردو مي باشد و ساخت آن از سال 1380 در ايلام رواج يافته است و با توجه به گرايش علاقمندان بسياري به نوازندگي اين ساز ، ساخت آن از رونق خوبي برخوردار بوده و با قيمت مناسبي به بازار فروش عرضه مي شود./س
