آسياب‌هاي قديمي استان تهران

آسياب والي ـ بناي آسياب والي تهران در خيابان مازندران، خيابان والي واقع شده و داراي سه بخش يعني آسياب، بارانداز و بخش مسکوني است. کل آسياب حدود 850 مترمربع مساحت دارد. آسياب مربوط به دوره قاجاريه است و در سال 1250 هـ. ـ ق توسط «قاسم خان والي» در شمال شرق حصار صفوي احداث شده است. آب مصرفي آن از قنات آب سردار بوده و معماري آن برگرفته از بناهاي دوره قاجاريه همراه دوازده طاق چشمه گنبدي شکل و سه دهانه طاق آهني است. ‏

آسياب خور ـ در مسير رودخانه‌اي که از کوه‌هاي خور جريان مي‌يابد بقاياي چهار آسياب به چشم مي‌خورد که دو آسياب در انتهاي شهر در مکاني به نام سرآسياب قرار دارد. آسياب نزديک ورودي روستاي خور که در محله سرآسياب قرار دارد، سالم‌تر باقي مانده است. ‏

آسياب حاج رحيم ـ از بناهاي مهم و تاريخي روستاي «هيو» به شمار مي‌رود و در مرکز روستا واقع شده است. اين آسياب تا چندي قبل نيز مورد بهره برداري قرار مي‌گرفت. بنا متعلق به دوره قاجاريه و با مصالح سنگ و ملات ساخته شده و همانند ديگر آسياب‌ها داراي چندين بخش است که در مجموع يک آسياب کامل را تشکيل داده است. ‏

آسياب محمديه ـ روستاي محمديه از روستاهاي دهستان «بهنام وسط شمالي» شهرستان ورامين است. يکي از آثار قابل توجه روستا آسيابي است که آب آن از قنات روستا فراهم مي‌شده است. امروز آثار تأسيسات آسياب شامل: کانال انتقال آب، دوکل، تنوره‌ها، محل نگهداري گندم و آرد و يک اتاق است. مصالح به کار رفته در آن دو گونه است: قسمت دوکل، تنوره و سنگ آسياب که با آب و لرزش‌هاي سنگين پره‌ها و سنگ همراه است و با آجر و ساروج بسيار محکم و اصولي ساخته شده است، در حالي که انبار گندم و آرد و محل سکونت آسيابان از خشت و گل است. ‏

آسياب رباط کريم ـ بناي آسياب رباط كريم در بخش جنوبي بافت تاريخي رباط کريم واقع شده است و قدمت آن به دوره قاجاريه مي‌رسد. سنگ آسياب در سطح زيرين واقع شده، اما سر در ورودي آن به صورت پيش تاق شامل: يک ايوان با عمق کم و طاق با قوس پنج و هفت کار شده است.

آسياب محمدآباد ـ تنها آسياب بازمانده در حوزه ري که به نسبت سالم باقي مانده آسياب محمدآباد است. اين آسياب در زمين‌هاي آراد و نزديک به جاده آسفالته قرار دارد. آسياب از خشت و گل ساخته شده و به گفته افراد کهنسال منطقه تا حدود 30 سال قبل از آن بهره برداري مي‌شده است. ‏

آسياب کهک ـ كهك آسياب در شهر تهران و تقاطع اتوبان يادگار امام و بلوار مرزداران، خيابان لادن بين بوستان انارستان و مجتمع مسکوني المهدي واقع شده است. زمان ساخت بنا با توجه به فرم معماري آن احتمالاً مربوط به دوره زنديه يا صفويه است. با توجه به وقف نامه بنا که تاريخ 1260 هجري مهي (قمري) را نشان مي‌دهد، زمان ساخت آن به قبل از اين تاريخ مي‌رسد. بنا داراي بارانداز، ورودي، چشمه طاق و غيره است. ‏

از جمله آسياب‌هاي ديگر مي‌توان به آسياب ري واقع در شهر ري، در غرب محله زورآباد، آسياب مستوفي در يوسف آباد تهران، آسياب حضرت عباس واقع در روستاي «هيو» ساوجبلاغ، آسياب قديمي در جاده چالوس کرج، آسياب «هلجرد» در روستاي هلجرد کرج، و آسياب برجي شهرک شهيد فهميده ـ در محدوده کرج در بزرگراه تهران ـ قزوين که در خيابان شهيد بخاري واقع شده است ـ اشاره کرد. قابل ذکر است که در اين تقسيم‌بندي کرج هنوز جزو استان تهران بود و آسياب‌هاي آن در مجموعه آسياب‌هاي استان تهران قرار دارند، در حالي که اکنون بايد آنها را آسياب‌هاي استان البرز که نام جديدي براي کرج است در نظر گرفت.

 

 

 

حمام‌هاي استان تهران

ساخت حمام در روستاها و محله‌هاي شهرهاي بزرگ تا چند دهه اخير ادامه داشته و دارد. در حال حاضر نيز در بسياري از روستاهاي کوهستاني و کويري نيز ساخت حمام عمومي يک کار نيک و پسنديده شمرده مي‌شود. در مجموع بيش از 77 حمام در استان تهران وجود دارد که در اينجا به معرفي برخي از آنها پرداخته مي‌شود.‏

حمام حاج قاسم ـ حمام حاج قاسم با قدمتي نه چندان زياد در هسته مرکزي شهر تهران و در محدوده بازار بزرگ تهران قرار دارد. اين حمام داراي فضاهايي مانند: بينه، سربينه، رخت کن، خزينه و غيره است که همگي آنها در پديد آوردن حمامي با ساختاري زيبا نقش داشته‌اند. اين حمام يکي از حمام‌هاي پررونق بازار به شمار مي‌رود و مشتري‌هاي خاص خود را دارد.‏

حمام روستاي درده ـ اين حمام در مرکز روستاي «درده» از توابع فيروزکوه قرار دارد و قدمت آن حدود 200 سال است. پس از پايين رفتن از چند پله به کف حمام مي‌رسيم که به گرمخانه منتهي مي‌شود. فضاي رختکن داراي سکوهايي براي شستن است که در وسط آن نيز حوضي سنگي تعبيه شده است. گرمخانه داراي پلان مستطيل‌شکل، سقفي گنبدي و طاق جناغي شکل با نورگير است. مصالح به کار رفته در بنا ملات ساروج و سيمان است. ‏

حمام قبله ـ حمام قبله در بازار نايب‌السلطنه تهران يعني در خيابان پانزده خرداد شرقي قرار دارد. بناي حمام يادگاري از دوره صفويه است و در شمار مجموعه بناهايي نظير: حمام، تکيه، مدرسه و غيره است که به دستور خواهر شاه تهماسب صفوي ايجاد شده و در گذري به همين نام قرار دارد. اين حمام از قديم داراي دو بخش زنانه و مردانه است و ساختار معماري بناي آن از اجزايي مانند: ورودي، رخت کن، بينه، گرمخانه، آتشدان و غيره با تزئيناتي در سردر ورودي، بينه، گرمخانه و غيره تشکيل شده است. ‏

حمام دوتويه عليا ـ حمام دوتويه عليا يکي از حمام‌هاي منطقه کهريزک است که در دوره پهلوي اول با استفاده از مصالح آجر و ملات ساخته شده است. حمام داراي سربينه، گرمخانه، رخت‌کن، خزينه و غيره است. ‏

حمام مهديخاني ـ اين حمام در مجاورت بازار بزرگ تهران قرار دارد و مساحت آن حدود 900 متر مربع است و مربوط به دوره قاجاريه است. اين بنا به نسبت سالم و داراي جرزهاي آجري است که با مصالح آجر، ملات گل و آهک ساخته شده است. ‏

حمام هليجرد ـ اين حمام در روستاي هليجرد کرج (استان البرز) قرار دارد و مربوطه به دوره قاجار است. مصالح اصلي به کار رفته در آن سنگ و قلوه سنگ همراه ساروج است. سقف اين حمام با طاق عرقچين ساده پوشيده شده که در نوع خود کم نظير است. مخزن آب، خزانه، حوض، گرمخانه، نظافت خانه و غيره از اجزاي اين حمام هستند. ‏

حمام انصاري ـ حمام انصاري در خيابان ولي‌عصر- خيابان فرهنگ ـ جنب کوچه قدسي يعني در ضلع جنوبي ميدان منيريه واقع است. براساس شواهد و کتيبه‌هاي موجود، تاريخ ساخت بنا به سال 1334 هـ. خورشيدي (شمسي) برمي‌گردد و از بناهاي اواخر دوره قاجاريه به شمار مي‌رود. حمام داراي تأسيساتي نظير ورودي، آتشدان، گرمخانه، رخت‌کن و کفش‌كن است و تزئيناتي مانند: گنبد عرقچين، گچبري، آجرکاري، آجرچيني، کاشيکاري و غيره است. با توجه به جايگاه و موقعيت قرارگيري، ساختار معماري و همچنين ارزش‌هاي فرهنگي و اجتماعي، اين حمام با شماره 4569 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. ‏

 

 

قلعه‌هاي استان تهران

حدود 160 قلعه در استان تهران وجود دارد، اما در اينجا به دليل محدوديت فضا چند قلعه معرفي مي‌شود.

قلعه ايرج ـ اين قلعه در نزديکي روستاي عسكرآباد از توابع ورامين واقع شده است. مساحت قلعه 240 هکتار و ارتفاع متوسط ديوار آن 15 متر است. در اطراف قلعه به فاصله 100 متر سنگرهايي قرار دارد. پلان بنا به شکل مستطيل و مصالح آن ازخشت و گل است و در نوع خود يکي از بزرگترين قلعه‌هاي ايران به شمار مي‌رود. طبق شواهد تاريخي پيشينه قلعه به 3 هزار سال پيش مي‌رسد.‏

دژ رشکان ـ اين بنا که به دوره اشکاني مربوط مي‌شود يکي از دژهاي محافظ هسته اوليه ري بوده که در چهارسوي ري و از لاشه سنگ و ساروج ساخته شده است. بخش اصلي قلعه تا دوره قاجاريه وجود داشته، ولي امروز قسمت‌هاي بزرگي از آن تخريب شده است. خاکبرداري محل به منظور استخراج و توليد سيمان يکي از شوندهاي (علت‌هاي) اصلي آن است که مسئولان ميراث فرهنگي يا از آن آگاهي ندارند، يا اين موضوع را تخريب به حساب نمي‌آورند!‏

قلعه فيروزکوه ـ اين قلعه در مرکز شهر فيروزکوه واقع و از بناهاي دوره ساساني است. قلعه فيروزکوه شامل سه بخش است: در بخش اول شهر قديم فيروزکوه، در بخش دوم تعدادي خانه با ديوارهاي خشتي، برج، آب انبار و چاه آب قرار دارند. در بخش سوم که از پشت دروازه و ديوار بزرگ بخش دوم آغاز و تا انتهاي کوه امتداد مي‌يابد در بالاترين قسمت کوه ارگ حکومتي ساخته بودند. مصالح به کار رفته شامل خشت و گل براي خانه‌ها و سنگ لاشه و ساروج براي برج‌ها و استحکامات بوده است. ‏

قلعه کامين ـ قلعه کامين در روزگاران بسيار دور پناهگاه بسياري از ساکنان منطقه ري بود، ولي حوادث طبيعي و انساني از جمله زلزله‌ها و جنگ‌ها باعث شده است که فقط تلي از خاک از قلعه کامين براي ما به ارث بماند. اين بنا در اصل قلعه‌اي چهار برجي از خشت و چينه است. قدمت اوليه تپه به اواخر دوره تاريخي و اوايل دوره اسلامي مي‌رسد. ‏

قلعه تبرک ـ قلعه تبرک يکي از بناهاي سده‌هاي نخستين دوره اسلامي يعني روزگار خلفاي عباسي به شمار مي‌رود و داخل بارو و حصار ري قديم ساخته شده است.

اگر چه قلعه تبرک امروزه کاملاً تخريب شده، ولي با توجه به قرارگيري و برج نقاره‌خانه برفراز دامنه آن امروزه آن را به عنوان کوه نقاره خانه ذکر نام مي‌کنند. ‏

قلعه پشت تندير ـ قلعه پشت تندير تنگه واشي در ارتفاعات غربي تنگه واشي مشرف بر گذرگاه قرار دارد. با توجه به شواهد موجود پيشينه تاريخي و باستاني آن مربوط به هزاره چهارم قبل از ميلاد تا اواخر دوره ايلخاني است. بيشترين معماري قلعه در زير خاک مدفون است و فقط قسمت جنوب‌غربي آن که يک برج است قابل مشاهده است. مصالح به کار رفته در اين بنا شامل سنگ لاشه و ملات گچ و ساروج است. ‏

قلعه گبري ـ اين بنا از قلعه‌هاي محافظ ري قديم است که در حد فاصل جنوب شرقي ري قديم و ميدان معلم شهرري امروز واقع است. پيشينه قلعه به دوره اشکاني يعني حدود 2250 سال قبل مي‌رسد. از اين قلعه علاوه بر ديوار آن چندين برج ديده باني برجاي مانده است. ‏

 

 

برای مشاهده مجله شبانه اینجا کلیک کنید