فرش ترکمن، روایت یک هنر اصیل بر دار فراموشی

باشگاه خبرنگاران جوان، مونا محمدقاسمی - فرش ترکمن، به عنوان یکی از نماد‌های فرهنگی و هنری ایران، جایگاهی ویژه در میان هنر‌های دستی دارد.

این فرش نه‌تنها از لحاظ کیفیت بلکه از نظر زیبایی‌شناسی و هنر اصیل خود شناخته شده است.

زیبایی فرش ترکمن در رنگ‌ها و طرح‌های منحصر‌به‌فرد آن نهفته است؛ طرح‌هایی که از دل طبیعت، فرهنگ و باور‌های قومی الهام گرفته شده‌اند.

نقش‌ونگار‌های هندسی، با تقارن‌های دلنشین و ترکیب رنگ‌های گرم و طبیعی، این فرش را به اثری هنری و چشم‌نواز تبدیل کرده است.

هر قطعه از فرش ترکمن داستانی در خود نهفته دارد؛ داستان‌هایی از تاریخ، سنت‌ها، و زندگی مردمانی که با عشق و دقت، این هنر را نسل به نسل منتقل کرده‌اند.

این فرش نه‌تنها زینت‌بخش خانه‌ها بلکه حامل ارزش‌های فرهنگی و هنری مردم ترکمن است.

فرش ترکمن، محصولی لوکس در فراسوی مرزها

جایگاه فرش ترکمن فراتر از مرز‌های ایران نیز شناخته شده است. این فرش در بازار‌های جهانی به‌عنوان محصولی لوکس و ارزشمند شناخته می‌شود که نشان‌دهنده اصالت و هنر ایرانی است.

فرش دستباف ترکمن در سال ۱۳۹۰ به‌عنوان میراث فرهنگی ملی ایران ثبت شد.

این فرش دارای بیش از ۸۱۱ طرح و نماد متنوع است. طرح‌هایی که در بافت فرش‌های ترکمن استفاده می‌شود عمدتاً شکسته و هندسی بوده و شباهت زیادی به طرح‌های بخارایی دارند که به آن‌ها "اخال" گفته می‌شود. زمینه این قالی‌ها معمولاً با کتیبه‌ها و قاب‌های لوزی شکل تزئین شده که با استفاده از خطوط متقاطع به هم پیوسته‌اند.

به‌طورکلی، فرش ترکمن نه‌تنها یک محصول هنری بلکه نماینده‌ای از هویت فرهنگی و زیبایی‌های بی‌پایان ایران است.

اما مدت زمانی است که صنعت فرش ترکمن رنگ و رخساره گذشته را ندارد و تعداد بافندگان آن و متراژ فرش‌های بافته شده روز به روز کاهشی می‌شود.

فعالان حوزه فرش دست بافت در گلستان می‌گویند: بازار فرش دستباف با هجوم فرش‌های ماشینی و کاهش صادرات، ضعیف‌تر شده و دیگر مانند گذشته سودآور نیست.

قدیمی تر‌های ترکمن می‌گویند در گذشته به خانه هر فرد ترکمن که می‌رفتید دارقالی عضوی جدا نشدنی از خانه بود و زنان و دختران با چارقد‌های اصیلی که به سر داشتند پای دار قالی‌ها نشسته و میراث داری می‌کردند.

اما چه شد که صنعتی این چنین پرنقش و نگار و اصیل که نسل به نسل از مادران به دختران به ارث می‌رسید دچار افول شد؟

کم لطفی نسل جدید به فرش ترکمن

به سراغ نسل جوان که می‌رویم و علت را می‌پرسیم اکثرشان با بی تفاوتی می‌گویند «آخه کی دیگه پای دار قالی میشینه»، مسن تر‌ها هم کهولت سن و بیماری را عاملی برای کنار گذاشتن بافت قالی می‌دانند، اما نه، این تمام ماجرای از عرش به فرش رسیدن فرش دست بافت ترکمن نیست.

کاهش تعداد بافندگان فرش ترکمن و بی‌میلی نسل جوان به ادامه این هنر دلایل متعددی دارد که به عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مرتبط است.

سحرناز توماج یک بانوی جوان ۳۵ ساله ترکمن است که در یک شرکت مشغول به کار است، می‌گوید: به یاد دارم از سنین کودکی و نوجوانی من و خواهرانم و دیگر دختران اقوام بافندگی فرش را از مادرانمان یاد می‌گرفتیم و حتی بسیاری از دختران پشتی و قالیچه‌های مربوط به جهزیه خود را با دست خود می‌بافتند.

او افزود:، اما در حال حاضر این هنری که نسل به نسل از مادران به دختران یاد داده شده در حال فراموشی است چراکه دختران ترکمن پس از اتمام تحصیل تمایل دارند در رشته‌های مرتبط با تحصیل خود مشغول به فعالیت شوند و دیگر کمتر کسی تمایل دارد پشت دار قالی نشسته واین راه را ادامه دهد.

سحرناز می‌گوید: رشد تکنولوژی و روی کار آمدن مشاغل جدید موجب شده علاقه نسل جوان به این مشاغل بیشتر شود.

او می‌گوید: بسیاری از نقشه‌ها به صورت ذهنی نسل به نسل از مادران به دختران منتقل شده و، چون چند سالی است که کار بافندگی را کنار گذاشته‌ام و مشغله‌های زندگی فرصتی را برای یادآوری باقی نذاشته این نقوش رفته رفته از ذهن پاک می‌شود.

گلناز پقه، یکی از بافندگان و تولیدکنندگان فرش ترکمن در منطقه ترکمن صحراست، او می‌گوید: بافت فرش برای قالی‌بافان صرفه اقتصادی ندارد.

وی توضیح داد که یک بافنده در یک روز نهایتاً می‌تواند ۱۰ سانتی‌متر فرش ببافد و دستمزد نهایی برای قالیچه‌ای با ابعاد ۸۰ در ۱۲۰ سانتی‌متر تنها یک میلیون تومان است که تأمین‌کننده هزینه‌های زندگی بافندگان نیست.

او همچنین به تغییرات فصلی در حرفه بافندگی اشاره کرد و افزود:اکثر بافندگان در فصل‌های بهار و تابستان به دلیل درآمد بالاتر به کار در اراضی کشاورزی روی می‌آورند و تنها در فصل‌های پاییز و زمستان که کار کشاورزی از رونق می‌افتد به بافندگی مشغول می‌شوند.

پقه درخصوص مشکلات بیمه‌ای گفت: متاسفانه بار‌ها شاهد بوده‌ایم افرادی که شایستگی بیمه شدن نداشتند، به واسطه ارتباطات شخصی بیمه شدند، درحالی‌که برخی از خانم‌های قالی‌باف که مستحق بودند تنها به دلیل حاضر نبودن پای دار قالی هنگام مراجعه بازرس از فهرست بیمه حذف شده‌اند.

او با مقایسه وضعیت فروش فرش نسبت به یک دهه پیش، گفت: در گذشته حدود ۸۰ درصد از محصولات فرش دست‌بافت ما در نمایشگاه‌ها و به فروش می‌رسید. در نمایشگاه‌ها فرش‌های ابعاد بزرگ از طرف مشتریان سفارش داده می‌شد. اما اکنون، حتی با شرکت در نمایشگاه‌های دوره‌ای، تنها ۱۰ درصد محصولات به فروش می‌رسد.

گلناز می‌گوید: مردم قدرت خرید فرش‌های بزرگ را از دست داده‌اند و تمایل آنها بیشتر به قالیچه‌ها و فرش‌های کوچک‌تر معطوف شده است.

وی از افزایش مکرر قیمت مواد اولیه و نقش واسطه‌ها در کاهش سود تولیدکنندگان نیز گلایه کرد و گفت: زمانی که قیمت مواد اولیه پس از سفارش تغییر می‌کند، تولیدکنندگان نمی‌توانند قیمت اولیه را حفظ کنند که باعث نارضایتی مشتریان می‌شود.

نمد، رقیب فرش ترکمن 

پقه همچنین خاطرنشان کرد که نمد به دلیل خواص درمانی، قیمت مناسب و طرح‌های متنوع، جایگزینی محبوب برای فرش ترکمن شده است.

وی گفت: خاصیت درمانی نمد برای بیماران روماتیسمی و طرح‌های نوآورانه آن در کنار قیمت مناسب موجب شده که تقاضا برای این محصول هر روز بیشتر شود.

پای درد و دل تولیدکنندگان که می‌نشینیم اکثرشان معتقدند که برای پایداری این هنر- صنعت، حمایت تسهیلاتی، تأمین مواد اولیه، ایجاد زیرساخت‌های مناسب و بهبود شرایط بیمه‌ای باید در اولویت سیاست‌گذاری‌های دولت قرار گیرد.

عده‌ای هم معتقدند تا زمانی که فرش ایرانی هنوز در خانه و منطبق با طرح‌های سنتی و قدیمی بافته می‌شود، راهش به بازار‌های جهانی هموار نخواهد بود.

زلیخا عادلی، عامل توسعه خوشه فرش ترکمن و از پیشگامان توسعه فرش دست‌بافت در استان گلستان، که دارای مدرک درجه یک هنری معادل دکتری در رشته فرش بوده و سال‌ها تجربه تدریس در این حوزه را داراست، بر ضرورت نوآوری و انگیزه‌بخشی به جوانان تأکید می‌کند.

وی به تلاش‌های صورت‌گرفته در حمایت از قالی‌بافان اشاره کرد و گفت: دولت اقدامات مفیدی همچون ارائه تسهیلات، بیمه قالی‌بافان و یارانه‌های ویژه انجام داده است.

عادلی افزود: که فرش دست‌بافت، بر خلاف بسیاری از صنایع دیگر، حمایت‌های ویژه‌ای دریافت کرده و همچنان استثنایی در صنایع کشور محسوب می‌شود.

عادلی درباره اهمیت تنوع‌بخشی در تولید فرش گفت: فعالیت‌هایی نظیر طراحی محصولات جدید، آموزش‌های تخصصی و برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی از جمله دستاورد‌های دهه اخیر بوده‌اند، همچنین اقدامات مهمی مانند تشکیل کنسرسیوم صادراتی و تلاش برای برندسازی فرش ترکمن در سطح جهانی انجام شده است.

تهدید فرش اصیل ترکمن با ورود فرش های ماشینی با طرح مشابه

وی به چالش‌های پیش‌روی این صنعت نیز اشاره کرد و گفت: تهدیدات ناشی از فرش‌های ماشینی با طرح و نقش مشابه نقوش ترکمن، کاهش علاقه به خرید فرش دست‌بافت و نیاز به کاربری بیشتر این محصولات، از جمله مسائلی هستند که باید بر آنها غلبه کرد.

عادلی می‌گوید: حرکت به سوی کاربردی‌تر کردن فرش‌ها، از جمله ادغام آنها با هنر‌های چوبی و تولید اکسسوری‌ها، می‌تواند فرصت‌های جدیدی را فراهم کند.

عادلی با تأکید بر حمایت از فعالیت خوشه‌های فرش دست‌بافت و همکاری با صنعت و تجارت، اظهار امیدواری کرد که این هنر ارزشمند با کمک فناوری‌های نوین و هوش مصنوعی، جایگاه خود را در بازار‌های جهانی تثبیت کند.

او همچنین از فعالیت‌های آموزشی، تولید فیلم مستند و چاپ کتاب‌های مرتبط با این حوزه خبر داد.

او بر ضرورت افزایش تعداد بافندگان و علاقه‌مندی به این هنر تأکید کرد و افزود: بیش از سی سال از زندگی من صرف حمایت و توسعه فرش دست‌بافت شده است و امیدوارم این صنعت همچنان به شکوفایی خود ادامه دهد.

فعالیت سی هزار بافنده فرش در گلستان

به گفته وهاب صحنه رئیس اداره فرش اداره کل صنعت، معدن و تجارت گلستان حدود ۳۰ هزار بافنده فعال و نیمه فعال در صنعت فرش استان وجود دارد و سالانه بیش از ۴۰ هزار متر مربع فرش ریزبافت، درشت بافت، گبه و تابلو فرش در استان بافته می‌شود.

وهاب صحنه، رئیس اداره فرش استان گلستان، از اجرای برنامه‌های حمایتی و آموزشی برای توسعه صنعت فرش دستباف در استان خبر داد.

وی اعلام کرد که در راستای سیاست‌های اداره کل صنعت، معدن و تجارت گلستان و مرکز ملی فرش ایران، بسته‌های تشویقی و آموزشی در زمینه بازاریابی، مهارت قالیبافی، نوآوری در صنعت فرش و بازدید‌های دوره‌ای از قالیبافان تحت پوشش بیمه تأمین اجتماعی در حال اجرا است.

صحنه با اشاره به برگزاری جشنواره نوآوری و کارآفرینی زنجیره ارزش قالی به عنوان یکی از برنامه‌های مهم استان،گفت: این جشنواره با هدف ارائه ایده‌های نوین در راستای توسعه و بهبود فرش دستباف برگزار شد.

وی همچنین به کاهش علاقه نسل جدید به فعالیت در حوزه فرش دستباف اشاره کرد و گفت: برای جبران این روند، برگزاری المپیاد‌های استانی و کشوری، دعوت جوانان علاقه‌مند به دوره‌های آموزشی و کارآموزی و آشنایی آنان با بازار کار و مهارت‌های عملی در دستور کار قرار دارد تا زمینه جذب بیشتر آنان به این حرفه فراهم شود.

رئیس اداره فرش استان گلستان در مورد وضعیت بیمه قالیبافان تأکید کرد که روند پوشش بیمه‌ای برای فعالان این حوزه بدون مشکل ادامه دارد و پس از بازدید‌های مشترک و بررسی مدارک فنی و حرفه‌ای و کارت شناسایی قالیبافان، بیمه آنان برقرار می‌شود.

به گفته وی، در حال حاضر پنج هزار نفر از قالیبافان استان تحت پوشش تأمین اجتماعی بوده و بخشی نیز از طریق صندوق مستمری بازنشستگی کشاورزان، روستائیان و عشایر بیمه شده‌اند.

صحنه با بیان اینکه حمایت از صنعت فرش دستباف استان نیازمند اقدامات جدی است، افزود: حمایت‌های تسهیلاتی و زیرساختی برای راه‌اندازی واحد‌های ریسندگی و رنگرزی، ارائه تسهیلات کم‌بهره برای تجهیز کارگاه‌ها، پرداخت به‌موقع دستمزد بافندگان، تسهیل در صدور مدارک مهارت فنی برای بافندگان کم‌سواد و بی‌سواد و همچنین کنترل واردات فرش خارجی و تأمین نیاز داخلی از بافندگان استانی، از مهم‌ترین نیاز‌های این حوزه به شمار می‌رود.

وی در پایان با تأکید بر لزوم توجه بیشتر به حفظ و پایداری اشتغال در صنعت فرش دستباف گلستان خاطرنشان کرد: تدوین استراتژی‌های مناسب از سوی وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و صنعت، معدن و تجارت برای تأمین مواد اولیه، تولید، توزیع، بازاریابی و فروش فرش دستباف، برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های کلیدی مانند ریسندگی و رنگرزی، از جمله اقدامات ضروری برای توسعه این صنعت است که باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.