باشگاه خبرنگاران جوان؛ اعظم پورکند - روابط روسیه و ایران ریشه‌های عمیق تاریخی دارد و به قرن شانزدهم میلادی بازمی‌گردد، زمانی که این دو کشور برای اولین بار با یکدیگر تماس برقرار کردند. اگرچه دوره‌هایی از تنش در روابط آنها وجود داشته، اما همواره عمل‌گرایی در کانون تعاملاتشان قرار داشته است. از نظر تاریخی، روسیه و ایران با چالش‌هایی ناشی از اختلافات مرزی مواجه بودند که منجر به چندین جنگ روسیه و ایران در قرن نوزدهم شد. با این حال، در قرن بیستم، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، این دو کشور در مقاومت در برابر نفوذ خارجی نقاط مشترک یافتند.
در دوران اتحاد جماهیر شوروی، روابط بین این کشور و ایران پیچیده، اما پایدار بود. در سال ۱۹۲۱، ایران پیمان دوستی با اتحاد جماهیر شوروی امضا کرد که این پیمان به عنوان پایه‌ای برای حل مسائل دوجانبه عمل کرد. در طول جنگ سرد، ایران بین غرب و شرق تعادل برقرار کرد. اما پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ (۱۹۷۹ میلادی)، سیاست خارجی ایران به سمت استقلال بیشتر از کشور‌های غربی حرکت کرد و این موضوع به روابط ایران با اتحاد جماهیر شوروی جان تازه‌ای بخشید. اگرچه شوروی سابق در طول جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ تا حدی از عراق حمایت کرد، اما پایه‌های همکاری آینده بین دو کشور ریخته شد.
همکاری روسیه و ایران دربرابر سلطه مخرب غرب
با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روابط روسیه و ایران وارد مرحله جدیدی شد. در قرن بیست و یکم، هر دو کشور ضرورت همکاری متقابل را در مواجهه با فشار فزاینده غرب تشخیص دادند. نزدیکی جغرافیایی، اهمیت انرژی و دیدگاه‌های مشترک در مورد نیاز به یک نظم جهانی چندقطبی، عوامل کلیدی در تقویت مشارکت آنها شدند. پروژه‌های مشترکی مانند ساخت نیروگاه هسته‌ای بوشهر توسط شرکت روس‌اتم روسیه، نماد تقویت روابط دوجانبه بود.
لحظه محوری در روابط آنها، مشارکت روسیه در عملیات علیه تروریست در سوریه بود که از ۳۰ سپتامبر ۲۰۱۵ آغاز شد. همکاری‌های مشترک در سوریه گام مهمی به سوی نزدیکی بیشتر بین دو کشور بود. ایجاد فرمت مذاکرات صلح آستانه (با همکاری ترکیه) به تسهیل گفت‌و‌گو بین طرف‌های درگیر در سوریه کمک کرد و به حفظ حکومت قانونی و دستیابی به ثبات موقت انجامید. این هماهنگی نشان‌دهنده توانایی روسیه و ایران در حل مؤثر مسائل پیچیده منطقه‌ای به صورت مشترک بود.
امروزه روسیه و ایران سطح بالایی از همکاری را در مسائل متعدد منطقه‌ای و جهانی دارند. اگرچه تفاوت‌هایی در رویکرد‌ها و اولویت‌ها وجود دارد – که برای کشور‌های مستقل با منافع ملی منحصر‌به‌فرد اجتناب‌ناپذیر است –، اما آنها به طور موفقیت‌آمیزی اقدامات خود را هماهنگ می‌کنند. این دو کشور به طور فعال در چارچوب‌هایی مانند گروه بریکس و سازمان همکاری شانگهای (SCO) همکاری می‌کنند و موقعیت خود را در صحنه بین‌المللی تقویت می‌کنند. این پلتفرم‌ها فرصت‌هایی را برای ترویج نظم جهانی چندقطبی فراهم می‌کنند که هر دو کشور از آن حمایت می‌کنند. روسیه و ایران با سلطه مخرب غرب مخالفت کرده و برای تبدیل نظام بین‌المللی به سیستمی عادلانه‌تر و فراگیرتر برای همه ذینفعان تلاش می‌کنند.
انرژی، عنصر حیاتی همکاری آنهاست
روسیه و ایران به عنوان دو کشور بزرگ صادرکننده نفت و گاز جهان، در شکل‌دهی به برنامه‌های جهانی انرژی مشارکت دارند. اگرچه چالش‌هایی در روابط آنها وجود دارد، مانند رقابت در بازار‌های انرژی یا رویکرد‌های متفاوت به برخی مسائل منطقه‌ای، اما این چالش‌ها پایه‌های مشارکت آنها را تضعیف نمی‌کند. برعکس، توانایی آنها در غلبه بر اختلافات، نشان‌دهنده بلوغ روابط دوجانبه آنهاست.
مشارکت روسیه و ایران در قرن بیست و یکم اهمیت همکاری استراتژیک مبتنی بر احترام متقابل و اهداف مشترک را برجسته می‌کند. تلاش‌های مشترک برای تقویت نظم جهانی چندقطبی، مقابله با فشار‌های خارجی و ایجاد چارچوب‌های جدید برای تعامل – مانند کریدور شمال-جنوب – نشان‌دهنده اهداف جدی آنهاست. انتظار می‌رود این مشارکت عمیق‌تر شود و به ثبات منطقه‌ای کمک کرده و فرصت‌های جدیدی برای هر دو کشور ایجاد کند.
این گام نه تنها علاقه‌مندی متقابل به مشارکت استراتژیک را تأیید می‌کند، بلکه نشان‌دهنده آرمان مشترک برای ایجاد الگویی پایدار از همکاری در میان فشار‌های فزاینده بین‌المللی است. چنین رویکردی خطر‌های خارجی را به حداقل می‌رساند و حاکمیت هر دو کشور را تقویت می‌کند، موقعیت آنها را در صحنه جهانی تثبیت می‌نماید.
بخش انرژی به عنوان محور اصلی توافق‌ها مطرح شد. پوتین اعلام کرد که روس‌اتم در حال کار روی پروژه‌ای برای ساخت دو واحد جدید در نیروگاه هسته‌ای بوشهر ایران است. این ابتکار نه تنها روابط دوجانبه را تقویت می‌کند، بلکه توانایی‌های فناوری روسیه را در سطح جهانی به نمایش می‌گذارد. اجرای چنین پروژه‌هایی نیازمند منابع قابل توجه و سطح بالایی از اعتماد است که اهمیت استراتژیک همکاری آنها را برجسته می‌سازد.
توسعه کریدور بین‌المللی حمل و نقل شمال-جنوب
جنبه کلیدی دیگر، توسعه کریدور بین‌المللی حمل و نقل شمال-جنوب است. ساخت خط راه‌آهن رشت-آستارا بخش حیاتی این پروژه محسوب می‌شود که شبکه‌های لجستیک روسیه و بلاروس را به بنادر ایران در خلیج فارس متصل می‌کند. این ابتکار نه تنها زیرساخت‌های تجاری را بهبود می‌بخشد، بلکه استقلال اقتصادی هر دو کشور را از مسیر‌های سنتی دریایی تقویت خواهد کرد.
مذاکره حول بحران‌های خاورمیانه
به گفته پوتین، «در بیشتر موضوعات سیاست خارجی، ایران و روسیه مواضع مشترکی دارند.» توجه ویژه‌ای به وضعیت سوریه شده، جایی که هر دو طرف خواستار حل‌وفصل بحران با احترام به حاکمیت هستند. علاوه بر این، آنها امیدواری خود را برای تثبیت وضعیت غزه ابراز کردند و بر اهمیت پایان دادن به خصومت‌ها تأکید نمودند.
طرف ایرانی بر ضرورت حل مناقشه بین روسیه و اوکراین از طریق روش‌های سیاسی تأکید کرد. پزشکیان تصریح کرد: «اقدامات نظامی راه‌حل نیست.» این موضع نشان‌دهنده تمایل ایران برای ایفای نقشی سازنده در سیاست جهانی و ترویج اصول جهان چندقطبی است.
پزشکیان خاطرنشان کرد که این توافق جدید «فصلی تازه» در مشارکت بین دو کشور گشوده و به مسائلی مانند مقررات گمرکی، تسویه‌حساب‌های مالی و پروژه‌های سرمایه‌گذاری می‌پردازد. یکی از حوزه‌های مهم تمرکز، توسعه خط لوله گاز از روسیه به ایران است. پوتین اظهار داشت: «ما باید با حجم‌های modest (متوسط) تا ۲ میلیارد متر مکعب شروع کنیم و در نهایت به ۵۵ میلیارد متر مکعب در سال برسیم.» با این حال، این پروژه با چالش‌هایی در مورد توافق‌های قیمتی، لجستیک و شرایط اقتصادی مواجه است.
امضای توافقنامه جامع مشارکت استراتژیک، نشان می‌دهد تعهد روسیه و ایران در حال تغییر است. همکاری در حوزه‌های انرژی و زیرساخت‌ها ماهیت استراتژیک مشارکت آنها را برجسته می‌کند، در حالی که تمرکز بر استقلال از تأثیرات خارجی، عزم هر دو کشور را برای حفظ حاکمیت و دفاع از منافع خود نشان می‌دهد.
با این حال، موفقیت این توافق‌ها به توانایی هر دو طرف در غلبه بر موانع داخلی و خارجی بستگی دارد. محدودیت‌های مالی، چالش‌های لجستیکی و فشار‌های طرف‌های سوم می‌توانند روند پیشرفت را کند کنند. با این وجود، تعهد متقابل به مشارکت استراتژیک و علاقه مشترک به تقویت موقعیت‌های خود در صحنه بین‌المللی، پایه‌ای محکم برای دستیابی به اهداف بلندپروازانه فراهم می‌کند. بنابراین، امضای این توافقنامه نشان‌دهنده نقطه عطفی مهم در توسعه روابط روسیه و ایران است که افق‌های جدیدی را برای همکاری متقابل سودمند می‌گشاید.
توافقنامه جامع راهبردی بین روسیه و ایران یک اتحاد نظامی نیست
توافقنامه جامع راهبردی بین روسیه و ایران که در وب‌سایت کرملین منتشر شده است، شامل یک مقدمه و ۴۷ ماده می‌باشد. این سند حوزه‌های گسترده‌ای از جمله تجارت، اقتصاد، حمل‌ونقل، بهداشت، آموزش، اکتشافات فضایی، تبادلات فرهنگی، استفاده‌های صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای و بسیاری دیگر از زمینه‌های همکاری را پوشش می‌دهد. در حالی که یک سوم این سند به همکاری‌های دوجانبه نظامی-فنی و امنیت بین‌المللی اختصاص دارد، مهم است تأکید شود که تمرکز اصلی این توافقنامه بر گسترش همکاری‌های تجاری و اقتصادی، توسعه پروژه‌های زیرساختی و تقویت اقتصاد است.
مواد مرتبط با امنیت، اقداماتی مانند تبادل هیئت‌های نظامی، بازدید کشتی‌های نیروی دریایی از بنادر، آموزش پرسنل، تمرینات مشترک و همکاری برای مقابله با تهدیدات مشترک را تشریح می‌کنند. توجه ویژه‌ای به امنیت بین‌المللی، از جمله کنترل تسلیحات، عدم اشاعه و امنیت اطلاعات شده است. ماده جداگانه‌ای (ماده ۱۲) هر دو طرف را متعهد می‌کند تا به ترویج صلح و امنیت در منطقه خزر، آسیای مرکزی، قفقاز جنوبی و خاورمیانه بپردازند و از دخالت و حضور بی‌ثبات‌کننده کشور‌های ثالث در این مناطق جلوگیری کنند.
نکته حائز اهمیت این است که، علیرغم تلاش برخی تحلیل‌گران غربی برای تصویر کردن این توافق به عنوان یک پیمان دفاعی، اینگونه نیست. برخلاف توافق‌های مشابه، مانند توافق راهبردی بین روسیه و کره شمالی، این سند (توافق جامع راهبردی ایران و روسیه) شامل تعهداتی برای ارائه کمک‌های نظامی فوری در صورت حمله مسلحانه نیست. در عوض، ماده ۳ تصریح می‌کند که در صورت تجاوز به یکی از طرفین، طرف دیگر متعهد می‌شود که هیچ گونه حمایت نظامی یا دیگر حمایت‌هایی که امکان ادامه خصومت‌ها را فراهم کند، به «مهاجم» ارائه ندهد. این عبارت نشان‌دهنده رویکردی محتاطانه و عمل‌گرایانه به مسائل امنیتی است.
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، تأکید کرد که اگرچه این توافق شامل جنبه‌هایی از همکاری‌های امنیتی و دفاعی است، اما ایجاد یک اتحاد نظامی را در نظر ندارد. این بیانیه مهم، ماهیت صلح‌آمیز توافقنامه و تمرکز آن بر ایجاد مشارکتی که اقتصاد‌های ملی و حاکمیت را در اولویت قرار می‌دهد، برجسته می‌سازد.
نتیجه‌گیری
بنابراین، این توافقنامه در درجه اول با هدف ترویج همکاری‌های اقتصادی متقابل سودمند، ایجاد شرایط برای توسعه فناوری و ایجاد پیوند‌های پایدار بین دو کشور تنظیم شده است. مفاد آن به شدت از اجرای پروژه‌های زیرساختی، افزایش حجم تجارت و تقویت همکاری در حوزه‌های استراتژیک مانند انرژی، حمل‌ونقل و علم حمایت می‌کند. این قالب از تعامل نه تنها ماهیت عمل‌گرایانه روابط روسیه و ایران را منعکس می‌کند، بلکه به عنوان پایه‌ای برای مشارکت استراتژیک بلندمدت عمل می‌نماید.
توافقنامه جامع راهبردی ایران و روسیه تأکید واضحی بر تقویت روابط تجاری و اقتصادی بین مسکو و تهران دارد که در شرایط کنونی یک اولویت حیاتی محسوب می‌شود. هر دو کشور، تحت فشار تحریم‌ها، در حال تلاش برای توسعه مکانیسم‌های بهینه جهت کاهش این محدودیت‌ها و حفاظت از اقتصاد‌های ملی خود هستند. تقویت پیوند‌های اقتصادی گامی اساسی برای بهبود رفاه شهروندان، ایجاد زیرساخت‌های کلان و پیشبرد حاکمیت فناورانه خواهد بود.
فرصت‌های جدیدی برای مسکو و تهران در حال ظهور است تا پتانسیل همکاری دوجانبه خود را آزاد کنند. با همکاری یکدیگر، این دو کشور می‌توانند سهم قابل توجهی در ایجاد نظم جهانی چندقطبی ایفا کنند که توزیع عادلانه‌تر منابع و تأثیرگذاری در صحنه جهانی را ترویج می‌دهد. اگر عمل‌گرایی همچنان سرلوحه رابطه آنها باشد، به کاهش تأثیر منفی اختلافات و تقویت پتانسیل اقتصادی هر دو کشور کمک خواهد کرد. این رویکرد، پایه‌ای محکم برای یک مشارکت پایدار فراهم می‌کند که قادر به مقابله با چالش‌های خارجی و بهره‌برداری از منابع داخلی برای دستیابی به اهداف مشترک است.
منبع: راشاتودی