زنان حتی اگر خانه‌دار بوده و درآمد ناشی از شغل نداشته باشند در مدیریت اقتصادی خانواده نقش بسیار مهم و بسزایی دارند؛ زیرا مدیریت الگو و نحوه مصرف در خانواده بر عهده آنان است و از مسائل و نیاز‌های خانواده آگاه هستند، بنابراین نقش زنان در مدیریت و برنامه‌ریزی اقتصادی خانواده بسیار حائز اهمیت است.
توسعه پایدار فرآیندی است که طی آن مردم یک کشور به نیاز‌های خود پاسخ می‌گویند و سطح زندگی خود را اعتلا می‌بخشند؛ بدون اینکه از ظرفیت‌ها و منابع مربوط به نسل‌های آینده سوءاستفاده کنند و سرمایه‌های آتی را برای تأمین خواست‌های خود هدر دهند. برای تحقق توسعه پایدار لازم است تغییراتی در شیوه زندگی افراد جامعه به‌وجود آید. این تغییرات بدون مشارکت فعال، آگاهانه و متعهدانه زنان امکان‌پذیر نیست.
اگر در یک جامعه در بلندمدت روند مصرف‌گرایی حاکم شود، در قافله حرکت به سوی قله‌های توسعه، جامعه از سایرین عقب خواهد ماند. در این راستا، یکی از مهم‌ترین ملاحظاتی که باید مورد توجه قرار گیرد نقش خانواده بالاخص زنان در چرخش اقتصاد جامعه است؛ به‌طوری که مهارت در تنظیم خانواده که مهم‌ترین رکن بهره‌وری اقتصادی است به حد قابل‌قبولی به زنان خانواده وابسته است. مشارکت زنان در هزینه‌کرد درآمد خانواده، تغییر و اصلاح رفتار‌های مصرفی، نظارت زنان بر نحوه مصرف خانواده، اعمال محبت‌های مادرانه برای ایجاد انضباط اقتصادی و آموزش رفتار درست اقتصادی به فرزندان از جنس تقسیم کار و مسئولیت‌پذیری از جمله عواملی است که به عنوان جلوه‌های بهره‌وری اقتصاد خانواده در پژوهشی در سال گذشته مورد واکاوی قرار گرفته‌اند.
به‌عبارت دیگر، زنان خانواده به کمک متغیر‌های یاد شده می‌توانند در مرحله اول بهره‌وری اقتصاد خانواده را بهبود بخشند و در مرحله دوم فرآیند توسعه اقتصادی را تسریع کنند. نتیجه‌ها حاکی از آن است که زنان از طریق دو کانال بهبود الگوی مصرف خانواده و تربیت هوشمندانه، بهره‌وری اقتصاد خانواده را افزایش می‌دهند که این خود عامل محرکی در رشد اقتصادی جامعه است.
کنترل روند مصرف در بطن خانوار
در اقتصاد، بهره‌وری به این معنا است که با یک منابع یکسان بتوان تولید بیشتری رقم زد. به‌عبارت دیگر، اگر یک فرد امروز بتواند یک عدد کالا تولید کند و تحت شرایط ثابت، همین فرد فردا دو کالا تولید کند، اصولاً بهره‌وری افزایش یافته است. بهره‌وری در حوزه خانواده نیز موجودیت دارد.
رسول آل حسینی، کارشناس ارشد اقتصاد می‌گوید: «در حیطه اقتصاد خانواده، بهره‌وری به این معنی است که چگونه از امکانات موجود بیشترین انتفاع نصیب خانواده شود؟ یکی از مکانیزم‌های اساسی برای افزایش بهره‌وری، مدیریت مصرف خانواده است. به این معنی که تغییر الگوی مصرف خانواده از یک وضعیت به وضعیت دیگر، تحت شرایط ثابت، می‌تواند رفاه کلی خانواده را بهبود بخشد. به این منظور لازم است دو الگوی مصرف متفاوت تحت درآمد یکسان مورد بررسی قرار گیرند. به‌عنوان مثال می‌توان دو خانواده یکسان را متصور شد که هر دو درآمد ماهانه یکسان دارند؛ اما رفتار مصرف- پس‌انداز آنها یکسان نیست. در علم اقتصاد هدف نهائی از مصرف، مطلوبیتی است که در پی آن نصیب خانواده می‌شود.»
وی در ادامه می‌افزاید: «بااین‌حال، خانواده همواره با قید بودجه مواجه است. به‌عبارت دیگر، اگر درآمد خانواده بی‌نهایت بود، به احتمال زیاد خانواده تا حد اشباع مصرف می‌کرد. اما محدودیت درآمدی باعث می‌شود تا بین بی‌شمار کالای موجود تنها عده‌ای به میزان محدود برای مصرف انتخاب شود. نکته حائز اهمیت این است که اگر یک خانواده بتواند با صرف درآمد کمتری، همان مطلوبیتی را کسب کند که با درآمد بیشتر کسب می‌کرد، بهره‌وری خود را افزایش داده است. به این معنی که فرد از امکانات موجود، به روش بهتری استفاده کرده و انتفاع بیشتری نصیب خود کرده است؛ این موضوع در اقتصاد مصداق بهره‌وری است. ازآنجاکه زنان خانواده در هر دو مسئله انتخاب ترکیب مصرف - پس‌انداز و مقدار کالای مصرفی مهم‌ترین نقش را ایفا می‌کنند، نقش زنان در بهبود بهره‌وری اقتصاد خانواده دوچندان می‌شود.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «افزایش بهره‌وری نیز در مرحله اول اقتصاد خانواده را مستحکم می‌سازد. عینی‌ترین مثالی که در این خصوص می‌توان ذکر کرد، مسئله انتخاب ترکیب کالا‌های مصرفی غیرضروری است. به این معنی که اگر خانواده از مصرف کالای غیرضروری دست بکشد، یک مطلوبیت ناچیز از دست داده است و مقدار معادل آن پول را پس‌انداز کرده است. به احتمال زیاد این مقدار پس‌انداز شده در مجموع در زمان حال و آینده مطلوبیت بیشتری برای خانواده به حصول می‌آورد؛ بنابراین در مجموع خانواده، به واسطه تصمیم هوشمندانه زنان، می‌تواند با نادیده گرفتن نیاز‌های غیرضروری، با یک منابع یکسان، عایدی بیشتری کسب کند. به همین دلیل نقش زن از زاویه مدیریت الگوی مصرف خانواده، به حد قابل‌توجهی در افزایش بهره‌وری و بهبود اقتصاد خانواده حائز اهمیت قابل‌توجهی است.»
تربیت اقتصادی فرزندان
علاوه‌بر مدیریت الگوی مصرف خانواده، زنان می‌توانند با تربیت هوشمند فرزندان، بهره‌وری اقتصاد خود را بهبود بخشند. البته همانند تعیین ترکیب مصرف - پس‌انداز، تربیت هوشمند زنان نه‌تن‌ها در زمان حال بلکه در آینده نیز اقتصاد خانواده را بهبود می‌بخشند. به تعبیری دیگر، در گام اول، تربیت هوشمندانه زنان می‌تواند خواسته‌ها و نیاز‌های فرزندان را در یک مسیر درست و هدفمند قرار دهد. از طرف دیگر، این تربیت هوشمندانه که در نهایت سرمایه انسانی فرزند در آینده را منتج می‌شود، می‌تواند وضعیت آینده اقتصاد خانواده را بهبود بخشد. نکته حائز اهمیت این است که در هر دو گام یادشده، تربیت هوشمندانه می‌تواند مصداقی از افزایش بهره‌وری یا همان استفاده از امکانات یکسان، اما خروجی متفاوت باشد. در گام اول، تربیت هوشمند می‌تواند با تحریک مسئله احساس نیاز هدفمند، نیاز‌های فرزندان را به سمتی سوق دهد که با صرف همان درآمد قبلی، مطلوبیت بیشتری در حالت جدید نصیب آنها کند.
رؤیا حمزه‌ای کارشناس مسائل زن و خانواده ضمن بیان مطالب بالا در ادامه برایمان تبیین می‌کند: «در گام دوم، نیز این افزایش بهره‌وری قابل مشاهده است. به‌عبارت دیگر، از آنجا که خانواده و بالاخص زنان مهم‌ترین انتقال‌دهنده‌های الگو‌های رفتاری به فرزندان هستند، و از این حیث که همین الگو‌های رفتاری به حد قابل‌توجهی کیفیت کار آینده فرزندان را جلوه‌گر می‌کنند، تربیت هوشمندانه مصداق واقعی افزایش بهره‌وری هم در دوره فعلی و هم در دوره آینده است؛ بنابراین در مجموع، زنان از هر دو کانال مدیریت الگوی مصرف و تربیت هوشمندانه می‌توانند بهره‌وری اقتصاد خانواده را بهبود بخشند.»
زنان و الگوی مصرف
نیمی از خانواده‌های ایرانی به دلیل نداشتن مدیریت اقتصادی در دخل‌وخرج خانوار، با مشکلات مالی روبه‌رو هستند. این در حالی است که پژوهش‌های آماری نشان می‌دهد مدیریت اقتصادی در خانوار، بیش از ۵ درصد مشکلات مالی را کاهش می‌دهد.
فاطمه حجاری فعال حوزه زنان برایمان تبیین می‌کند: «زنان در ترکیب سبد مصرفی خانواده و در نتیجه، الگوی مصرف خانوار نقش بسزایی دارند. زنان، با رعایت الگوی مصرف متناسب خانوار می‌توانند در سطح هزینه‌های خانوار صرفه‌جویی کنند و امکان پس‌انداز را برای خانواده فراهم آورند. در این میان، آنچه زنان را از انتخاب یک الگوی مصرف منطقی و متناسب بازمی‌دارد، گرایش آنان به مدگرایی و چشم و هم چشمی در مصرف است.»
وی درباره مد و مدگرایی می‌گوید: «در گسترش مد، عامل روانی مصرف‌کننده بسیار مؤثر است. افزون بر آن عوامل اجتماعی و اقتصادی مانند تبلیغات، عرضه بیش از حد کالا، ایجاد نیاز به مصرف و از همه مهم‌تر تهاجم فرهنگی، نقش فراوانی دارد.
گفتنی است مد، کالای نو عرضه نمی‌کند، بلکه تنها موجب تغییر شکل و مشخصات ظاهری کالا می‌شود و هر چند به‌ظاهر در راستای ارضای سلیقه‌های گوناگون است، ولی موجب اتلاف وقت، پول و انرژی مصرف‌کننده می‌شود و افزون بر لطمه زدن به اقتصاد خانواده، اقتصاد کشور را نیز به سمت وابستگی سوق می‌دهد و مقدار قابل‌توجهی از درآمد ملی، صرف آن هزینه می‌شود. محور این مصرف‌ها، زنان هستند.»
این کارشناس مسائل زنان در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «زن مسلمان ایرانی باید با پرهیز از هرگونه مدگرایی و چشم و هم‌چشمی، الگوی مصرف خانوار تحت مدیریت خویش را بر اساس آموزه‌ها و ارزش‌های اسلامی و با هدف توسعه متوازن و همه‌جانبه کشور، آن گونه برگزینند که روزنه‌ای برای اثرگذاری تهاجم فرهنگی غرب باقی نماند.»
راهکار‌های مهم برای بهره‌وری در خانواده
برای مصرف درست در خانواده، پیش از هر چیز، والدین و دیگر بزرگسالان باید با اصول بهره‌وری و منابع آن آشنا شوند. سپس روش‌های مختلف آموزش این امور را به دیگران بیاموزند. در این صورت، والدین می‌توانند با استفاده از داشته‌های خود، از راه رفتار، گفتار و ابزار آموزشی و تربیتی، اصول بهره‌وری اسلامی را بر اساس سفارش رسول گرامی اسلام به فرزندان خود بیاموزند. «فرزندان را گرامی بدارید و به آنان آدابی نیکو بیاموزید.»
علی موسویان، کارشناس تعلیم‌وتربیت اسلامی می‌گوید: «بی‌شک، فرزندانی که این‌گونه تربیت شوند، به بهره‌وری خانواده و جامعه کمک خواهند کرد. خوشبختانه در فرهنگ غنی اسلام، آموزه‌های ژرف و دستور‌های دقیقی در مورد بهره‌وری وجود دارد که توفیق عینی و عملی در گرو توجه و عمل به آنهاست. معیار‌های ارزشمندی همچون ناظر دانستن خدا بر رفتار، دقت در کارها، اتقان و محکم‌کاری، حسن انجام عمل، تعاون، تقسیم‌بندی وظیفه، اولویت‌بندی و تداوم کار، قدردانی از فرصت‌ها و نعمت‌ها و نگهد‌اری از اموال از جمله این آموزه‌هاست.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌افزاید: «اگر دستگاه‌های فرهنگی کشور و همین‌طور مبلّغان دینی، این معیار‌ها را به صورت صحیح و اصولی به افراد خانواده به‌ویژه والدین و بزرگسالان آموزش دهند، می‌توانند هدایت اقشار جامعه را در دست بگیرند. بدین ترتیب، شاهد هر بازدهی بالا، کارایی مطلوب، کاهش هزینه‌ها و در نهایت، افزایش بهره‌وری در خانواده و جامعه خواهیم بود.»
خودکفایی نسبی و ایجاد فرهنگ تولید در خانواده
در گذشته، فرهنگ تولید و بازدهی در خانواده ایرانی پررنگ بود و بخش چشمگیری از تولید ملی را تشکیل می‌داد. در حال حاضر، با توجه به جوانی جمعیت کشور، بهتر است به‌گونه‌ای عمل شود تا هر خانواده ایرانی به خودکفایی نسبی برسد و بتواند برای برطرف ساختن نیازها، از تولید خود بهره گیرد. البته بیشتر خانواده‌های شهری به دلیل ویژگی شهرنشینی و محدودیت‌هایشان نمی‌توانند همانند خانواده‌های روستایی، گوشت یا لبنیات، حبوبات و غلات را تولید و بسیاری از نیازمندی‌های خود را تأمین کنند. در این میان، دولت می‌تواند با تقویت بیشتر امکانات در روستاها، خانواده‌هایی را که در حال حاضر، خوش‌نشین هستند و هیچ‌گونه فعالیت تولیدی ندارند، به تولید بیشتر تشویق کند.
افزون بر آن، در جوامع شهری هم می‌توان زمینه‌های آموزش رشته‌های هنری، فنی، صنایع کوچک و مونتاژ وسایل را برای افراد خانواده، به‌ویژه بیکاران، بانوان و سالمندان فراهم آورد تا در فرصت‌های مناسب به آن بپردازند.
پس اگر می‌خواهیم در جامعه به بهره‌وری برسیم، باید هر ایرانی که توانایی کار و تولید دارد، در این جهت گام بردارد و محیط خانه را با رعایت اصول و حق دیگران، به کارگاهی کوچک برای تولید بدل سازد.
عینک مصرفی خود را تغییر دهید
در هر مقام و موقعیتی که هستید، می‌توانید نوع و چگونگی مصرف خود را تغییر دهید.
اگر یک خانم خانه‌دار هستید، کمی به عملکرد خود در خانه دقت کنید.
سرنخ‌های اصلی حساسیت‌های خود را نسبت به شیوه مصرف کالا‌ها و مواد خوراکی داخل خانه پیدا کنید.
برخی از شما‌ها بر اساس عادت قبلی، از مواد شوینده زیاد استفاده می‌کنید، درحالی‌که می‌توان کمی آن را تغییر داد.
شاید شما عادت داشته باشید هر لباسی را با پودر ماشین یا مایع خاصی بشویید، درحالی‌که برخی ظروف یا لباس‌ها را می‌توان با آب پاک کرد؛ به شرطی که همان موقع شسته شود.
شما می‌توانید با همان لباس‌های مناسبی که پیش‌تر خریده‌اید و دوام خوبی هم دارد و شکل ظاهری مناسبی هم دارد، میهمانی‌های خود را برگزار کنید. سادگی، تمیزی و شیک بودن هیچ منافاتی با یکدیگر ندارند.
در میهمانی‌ها نیز همین رویه دیده می‌شود. چه اشکالی دارد انسان برای میهمان یک نوع غذای خوب، مقوی و با تزیینات زیبا فراهم آورد تا او هم با شما احساس راحتی کند و بیشتر به هم سر بزنید.
راحتی و آرامش شما در گرو نگاه منطقی و ساده شما به زندگی است. این نکته را در هر زمینه‌ای و در هر موضوعی امتحان کنید. در تهیه نوشت‌افزار برای بچه‌ها، تهیه لباس برای آنها، تهیه غذا برای خانواده، نوع وسیله نقلیه و سفر سخت‌گیری نکنید تا زندگی همراه با آرامش و رضایتی داشته باشید.
منبع: روزنامه کیهان