حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی، کارشناس تاریخ انقلاب اسلامی ایران و فعال رسانه در یادداشتی نوشت:جنگ ۸ ساله ایران و عراق که از سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷ به طول انجامید. بسیاری از مورخان و پژوهشگران بر تحمیلی بودن جنگ ایران و عراق تاکید دارند و اسناد و مدارک متعددی در این زمینه وجود دارد. جنگ تحمیلی، ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی داشت و تأثیرات عمیقی بر ایران گذاشت. اگرچه ایران تلاش‌های بسیاری برای جلوگیری از این جنگ انجام داد، اما در نهایت به دلایلی که خواهد آمد، این جنگ به ایران تحمیل شد. جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نتیجه عوامل مختلفی بود که در داخل و خارج از ایران وجود داشت. این جنگ، یکی از طولانی‌ترین و خونین‌ترین جنگ‌های قرن بیستم بود و تأثیرات عمیقی بر منطقه و جهان گذاشت.
یاد و خاطره و اهدف و آرمان‌های شهدای دفاع مقدس، باید همواره گرامی داشته شود و نسل‌های آینده باید از رشادت‌ها و ایثارگری‌های آنها آگاه باشند.
قبل از آغاز جنگ، تلاش‌های دیپلماتیک زیادی برای جلوگیری از درگیری بین دو کشور صورت گرفت، اما رژیم بعث عراق به این تلاش‌ها بی‌توجه بود.
آغاز تهاجم عراق به ایران ناگهانی و غافلگیرانه بود. عراق بدون هیچ دلیل موجه و با نقض تمام توافقات بین‌المللی، به خاک ایران حمله کرد. این حمله در شرایطی انجام شد که ایران درگیر تحولات داخلی پس از انقلاب اسلامی بود و انتظار چنین تهاجمی را نداشت. هیچ انگیزه و تمایلی ایران به جنگ با عراق نداشت چراکه ایران در آن دوره، درگیر تاسیس و تثبیت نظام اسلامی و بازسازی و جبران عقب ماندگی چندصدساله کشور در دوره‌های تاریخی گذشته بود و هیچ انگیزه‌ای برای آغاز یک جنگ بزرگ نداشت.
علت اصلی جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بسیار پیچیده و دارای ابعاد مختلفی است؛ و به دلایل متعددی از سوی ایران به عنوان یک "جنگ تحمیلی" شناخته می‌شود. در این نوشتار برآنیم دلایل اصلی این تعبیر " تحمیلی" برای این جنگ را مطرح کنیم.
اشاره به دلایل " دفاع مقدس" نامیدن جنگ تحمیلی
همان طوری شاید برای خیلی از جوانان و نوجوان سوال باشد که چرا که ما به جنگ بین ایران و عراق به تعبیر "جنگ تحمیلی" یاد می‌کنیم. ممکن است سوالی پیش آید که چرا از آن به "دفاع مقدس" نام می‌بریم. پاسخ پرسش دوم نوشتار مفصلی می‌طبلد، اما در این مجال، شایسته است اشاره‌ای به مهم نیز داشته باشیم.
بی تردید اسلام نقش بنیادین و اثرگذاری در انگیزش و تداوم دفاع مقدس ایفا کرده است؛ سربند‌ها و لباس ها، سرود‌ها و شعارها، نوحه‌ها و حماسه ها، علم‌ها و پرچم‌های حسینی، نماد‌ها و نشان ها، نام عملیات‌ها و رمز عملیات ها، وصیت نامه‌ای و مصاحبه ها، اسناد و مدارک، تصاویر و فیلم ها، کتاب‌ها و مقاله ها، سخنرانی‌ها و تاریخ شفاهی، قرآن جیبی‌ها و آیه‌های زمزمه‌ی رزمندگان و فرماندهان، همه و همه گویای معنویت سرشار برگرفته از قرآن و ولایت، در کالبد دفاع مقدس است.
آموزه‌های اسلام و معنویت رزمندگان موثرترین و برجسته‌ترین عامل قداست یافتن این جهاد مقدس می‌باشد. تاکید می‌شود که به طور کلی نقش اسلام در خلق این حماسه ماندگار در تاریخ ایران بسیار برجسته و فوق العاده بوده است.
اما علاوه بر عامل "اسلامی بودن ایران" عوامل دیگری را نیز می‌توان در مقدس بودن حرکت و عملکرد ایرانیان در "جنگ تحمیلی" علیه ایران، به عنوان "دفاع مقدس"، به شمار آورد. آموزه‌های اسلامی و باور‌های شیعه در طول دفاع مقدس نقش محوری و بسیار پررنگ داشته، اما این دفاع صرفاً یک دفاع مذهبی نبوده است و لذا شایسته است فراتر از مرز‌های مذهبی نیز به آن نگریسته شود. لبیک گویی به ندای رهبر کبیر جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره)، صرف نظر از هر مذهب و عقیده و گرایشی بوده و دفاع از دین و انقلاب و خاک، ناموس، و استقلال و تمامیت ارضی کشور، انگیزه‌های مشترک همه‌ی ایرانیان محسوب می‌گردد.
به طور خلاصه، مجموعه‌ای از عوامل فرهنگی و مذهبی، تاریخی، اجتماعی در کنار هم باعث شده‌اند تا "جنگ تحمیلی" هشت ساله به عنوان یک "جهاد مقدس" و یک رویداد و "دفاع مقدس" در تاریخ ایران ثبت شود.
از عوامل دینی و مذهبی در دفاع مقدس می‌توان به نقش اسلام، ولایت و معنویت، الهام گرفتن از مکتب عاشورا و قیام امام حسین (ع)، دفاع از دستاوردها و ارزش‌های انقلاب اسلامی، مقاومت دینی در برابر تجاوزگر و رهبری حکیمانه و الهی امام خمینی (ره) اشاره کرد.
از عوامل تاریخی و هویتی به وجود روحیه مقابله با تجاوز خارجی و دفاع از خاک وطن و مقاومت در برابر ابرقدرت‌های جهانی بسنده کرد؛ و از عوامل فرهنگی و اجتماعی نیز ارزشمندی بسیج عمومی و مشارکت داوطلبانه و گسترده مردم، تقدیم ده‌ها هزار شهید در این دفاع مقدس، ایثار و فداکاری بی نظیر رزمندگان، وحدت و هبستگی ملی عمومی در پشت جبهه و داخل جبهه، ایجاد هویت جمعی و احساس تعلق به ملت و میهن در دفاع مقدس، کسب خودکفایی و توانمندی دفاعی در دوران دفاع مقدس را ذکر نمود.
در نتیجه، دفاع مقدس به دلایل مذکور و ویژگی‌های منحصر به فرد خود، به عنوان یک جهاد فی سبیل الله و دفاع مقدس شناخته می‌شود و جایگاه ویژه‌ای در تاریخ ایران اسلامی دارد.
دلایل تحمیلی بودن جنگ ایران و عراق
یکی از مهمترین رویداد‌های تاریخ معاصر ایران است که دلایل متعددی برای تحمیلی بودن آن وجود دارد. این دلایل را می‌توان در سه دسته اصلی بررسی کرد:
۱. دلایل داخلی عراق
رژیم بعثی و بلندپروازی‌های صدام حسین: صدام حسین، دیکتاتور وقت عراق، با الهام از ناسیونالیسم عربی و بلندپروازی‌های شخصی، آرزوی رهبری جهان عرب را داشت. صدام، با الهام از تاریخ گذشته عراق، رویای احیای امپراطوری عربی را در سر می‌پروراند و ایران را مانعی بزرگ در راه تحقق این رویا می‌دید. او معتقد بود که انقلاب اسلامی ایران، تهدیدی جدی برای این آرمان است و با سرکوب آن می‌تواند به اهداف خود دست یابد.
ضعف داخلی عراق: رژیم بعثی عراق با مشکلات اقتصادی و اجتماعی روبرو بود و با شروع جنگ، قصد داشت با ایجاد یک جنگ خارجی، توجه مردم را از مشکلات داخلی منحرف کند و مشروعیت خود را تقویت کند.
بهانه توافقنامه الجزایر: صدام حسین به ادعای عدم پایبندی ایران به برخی مفاد توافقنامه الجزایر، بهانه‌ای برای آغاز جنگ دست و پا کرده بود!
جنگ‌طلبی برخی گروه‌ها: برخی گروه‌های جنگ طلب در داخل عراق نیز با جنگ‌افروزی موافق بودند و با تحریک افکار عمومی، به تصمیم‌گیران فشار می‌آوردند.
۲. دلایل بین‌المللی
حمایت قدرت‌های بزرگ: برخی از قدرت‌های بزرگ، به ویژه کشور‌های غربی، از جنگ عراق علیه ایران حمایت می‌کردند. آنها معتقد بودند که با تضعیف ایران، می‌توانند نفوذ خود را در منطقه افزایش دهند.
هراس کشور‌های عربی و حمایت‌های گسترده از صدام: کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس از گسترش انقلاب اسلامی ایران به کشور‌های خود هراس داشتند و به همین دلیل از عراق حمایت می‌کردند. بسیاری از کشور‌های جهان از جمله برخی از کشور‌های غربی و عربی، به طور علنی یا پنهانی از رژیم بعث عراق حمایت کردند و به این کشور سلاح و تجهیزات نظامی می‌فروختند. این حمایت‌ها نشان می‌داد که عراق با برنامه‌ریزی قبلی و با حمایت قدرت‌های بزرگ به ایران حمله کرده است.
تلاش برای جلوگیری از گسترش انقلاب اسلامی: انقلاب اسلامی ایران، الهام‌بخش بسیاری از مسلمانان جهان شده بود و برخی از کشور‌ها نگران بودند که این انقلاب به کشور‌های دیگر نیز گسترش یابد. برخی از کشور‌های منطقه و قدرت‌های جهانی نگران نفوذ انقلاب اسلامی ایران در منطقه بودند و از این رو، جنگ را فرصتی برای تضعیف ایران می‌دیدند.
نقش قدرت‌های بزرگ در جنگ: بررسی نقش کشور‌های خارجی در حمایت از عراق، به ما نشان می‌دهد که این جنگ تنها یک درگیری محلی و بین دوکشوری نبوده است. جنگ تحمیلی عواقب گسترده‌ای برای ایران، عراق و منطقه داشت که از جمله اهداف کلان بیگانگان همین تضعیف کشور‌های اسلامی به دست خودشان بوده است.
بحران انرژی در جهان:
در دهه ۱۹۷۰، بحران انرژی جهان، اهمیت منطقه خلیج فارس را دوچندان کرده بود و صدام حسین با حمله به ایران، قصد داشت تا بر منابع انرژی منطقه کنترل بیشتری پیدا کند.
۳. دلایل مرتبط با ایران
شرایط پس از انقلاب: ایران در سال‌های اولیه انقلاب، با مشکلات داخلی متعددی روبرو بود و درگیر تغییرات بنیادین در ساختار سیاسی و اجتماعی کشور از طریق تاسیس و نهادسازی و تثبیت نظام اسلامی بود. از سوی در مناطقی زمینه درگیری‌ها و نزاع‌های قومی و تجزیه طلبانه نیز وجود داشت. حزب بعث عراق با توجه به شرایط پس از انقلاب ایران و بحران‌های داخلی آن، تصور می‌کرد که ایران توان مقابله با یک حمله نظامی گسترده را ندارد؛ لذا این شرایط، فرصتی برای سوء استفاده‌ی عراق ایجاد کرد تا به ایران حمله کند.
مسائل مرزی و اختلافات تاریخی: اختلافات تاریخی بر سر مرز‌های مشترک، به‌ویژه منطقه اروند رود، یکی از عوامل مهم تنش میان دو کشور بود. ناگفته نماند که پیشینه این مسئله را باید در بخشش بی مورد و خائنانه‌ی بخشی از منطقه اروندرود ایران از سوی رضاخان پهلوی به عراق جستجو کرد که پس از چند دهه بهانه‌ای برای تعرض و تحمیل جنگ ۸ ساله به ایران اسلامی را برای رژیم صدام فراهم کرد!
تفاوت در اهداف دو طرف جنگ: با مقایسه اهداف دو طرف، بهتر می‌توانیم ماهیت این جنگ را درک کنیم؛ هدف اصلی ایران در این جنگ، دفاع از خاک و تمامیت ارضی کشور بود، در حالی که هدف عراق، تغییر حکومت اسلامی در ایران و دستیابی به اهداف توسعه طلبانه حزب بعث بود. به همین دلایل، جنگ ایران و عراق به عنوان یک تجاوز آشکار و تحمیلی از سوی عراق به ایران شناخته می‌شود. این جنگ هشت ساله، خسارات جانی و مالی فراوانی به ایران وارد کرد و تأثیرات عمیقی بر تاریخ و فرهنگ این کشور گذاشت.
تفاوت دیدگاه‌ها در داخل ایران: در داخل ایران، اختلاف نظر‌هایی در مورد نحوه برخورد با تهدید عراق وجود داشت و برخی معتقد بودند که به هر قیمتی شده باید از جنگ اجتناب کرد؛ و این پالس ضعف از سوی منافقان و غرب زدگان ترسو نیز، رقیبان و دشمنان را به طمع می‌انداخت.
در نتیجه با توجه به دلایل ذکر شده، می‌توان گفت که تهاجم و جنگ هشت ساله عراق علیه ایران، یک جنگ کاملا تحمیلی بود و ایران هیچ نقشی در آغاز آن نداشت. عراق با انگیزه‌های سیاسی، اقتصادی و ایدئولوژیک غیراسلامی و ناسیونالیستی و تحریک دشمنان اسلام و ایران، به ایران حمله کرد و بیش از ۸۰ کشور عربی و غربی از صدام پیشیبانی کردند. این جنگ تحمیلی، خسارات جانی و مالی زیادی به ایران تحمیل کرد ولی نهایتا ایران اسلامی پیروز و سرافراز میدان نبرد شد و با سرمایه معنوی و تجربی به دست آمده این دفاع مقدس، قرن‌ها سایه جنگ و طمع بیگانگان را از ایران عزیز دوره کرد.