حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی کارشناس تاریخ انقلاب اسلامی ایران و فعال رسانه در یادداشتی به مناسبت فرا رسیدن هفدهم شهریورماه سالروز فاجعه جمعه سیاه  نوشت:واقعه ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ که به جمعه خونین و جمعه سیاه معروف شده است؛ یکی از نقاط عطف و مهم‌ترین رویداد‌های انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌رود. در این روز، تظاهرات گسترده‌ای در میدان ژاله تهران برگزار شد که با تیراندازی نیرو‌های نظامی رژیم پهلوی به سوی مردم، به کشتار جمعی منجر شد. این حادثه نقطه عطفی در روند انقلاب بود و به شدت بر افکار عمومی و روحیه مبارزاتی مردم تأثیر گذاشت. 

 در این حادثه غم بار، نیرو‌های سرکوبگر رژیم پهلوی به سوی مردم بی‌دفاع آتش گشودند و تعداد زیادی از تظاهرکنندگان کشته و زخمی شدند. این حادثه به یکی از خونین‌ترین رویداد‌های انقلاب تبدیل شد. تشدید کشتار رژیم طاغوتی در ۱۷ شهریور خشم عمومی را به شدت افزایش داد و به وحدت بیشتر نیرو‌های مخالف رژیم کمک کرد.

پس از این حادثه، رویه مبارزاتی مردم انقلابی ایران تغییر یافت و مبارزه علیه رژیم پهلوی وارد مرحله جدیدی شد و دیگر هیچ راه بازگشتی وجود نداشت. بسیاری از تحلیلگران معتقدند که حادثه ۱۷ شهریور، تعیین تکلیف حکومت ستم شاهی روشن کرد و پایان کار رژیم پهلوی را رقم زد و به تسریع پیروزی انقلاب اسلامی کمک کرد. حضرت امام خمینی (ره) این جمعه خونین را از "ایام الله" نامید که بایسته است هرساله متذکر و یادآوری عمومی شود.

 از همین روی، واقعه کشتار ظالمانه ۱۷ شهریور، اهمیت تاریخی و تاریخ سازی داشته و به نماد مقاومت مردم ایران در برابر ظلم و ستم تبدیل شده است. این روز در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران به عنوان روز ملی ثبت شده و هر ساله مراسم بزرگداشتی برای گرامیداشت یاد و خاطره شهدای این حادثه و بازخوانی درس‌ها و عبرت‌های آن واقعه تاریخی برگزار می‌شود.

حادثه جمعه خونین، الهام‌بخش بسیاری از هنرمندان و نویسندگان بوده است و در آثار علمی و هنری و ادبی مختلف به آن پرداخته شده است. در مجموع، حادثه ۱۷ شهریور یکی از مهم‌ترین رویداد‌های تاریخ معاصر ایران است که تأثیر عمیقی بر سرنوشت کشور و ملت مسلمان ایران گذاشت. 

دلایل و زمینه‌های منتهی به واقعه هفده شهریور

تشدید اعتراضات مردمی: در سال‌های منتهی به انقلاب، نارضایتی عمومی از رژیم پهلوی به شدت افزایش یافته بود. عوامل مختلفی از جمله فساد گسترده، نابرابری اجتماعی، دخالت‌های آمریکا در امور داخلی ایران و سرکوب شدید مخالفان، به شعله‌ور شدن آتش انقلاب کمک کرد. 

راهپیمایی‌های گسترده: در روز‌های پیش از ۱۷ شهریور ۵۷، تظاهرات گسترده‌ای در شهر‌های مختلف ایران برگزار شد. مردم با شعار‌های ضد حکومتی، خواستار تغییر رژیم بودند.

تجمع در میدان ژاله: در روز ۱۷ شهریور، مردم تهران به دعوت روحانیون مبارز در میدان ژاله تجمع کردند. هدف از این تجمع، برگزاری نماز جمعه و اعلام انزجار از رژیم پهلوی بود.

   بستر‌ها و پیش زمینه‌های واقعه خونین هفده شهریور

 رویداد ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، یکی از مهم‌ترین نقاط عطف انقلاب اسلامی ایران محسوب می‌شود. این رویداد خونین، که در آن نیرو‌های نظامی به تظاهرات مسالمت‌آمیز مردم تهران شلیک کردند، خشم عمومی را علیه رژیم پهلوی افزایش داد و به تسریع سقوط رژیم کمک شایانی کرد. همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، رویداد خونین ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ نتیجه‌ی تلاقی عوامل متعدد داخلی و خارجی بود. برای درک بهتر این حادثه، باید به بستر‌ها و زمینه‌هایی که منجر به وقوع آن شد، با نگاه تحلیلی توجه کنیم.

۱.     عوامل سیاسی و اجتماعی و امنیتی

فساد اداری و اقتصادی: فساد گسترده و سیستمی در دستگاه‌های دولتی و اقتصادی رژیم پهلوی، اعتماد مردم به رژیم را به‌شدت کاهش داده بود.

تبعیض اجتماعی: تبعیض طبقاتی و قومی، احساس محرومیت و نارضایتی را در میان اقشار مختلف جامعه افزایش داده بود.

 سرکوب مخالفان: رژیم پهلوی با سرکوب شدید مخالفان سیاسی و اجتماعی، فضای خفقان را در کشور حاکم کرده بود. نفوذ اندیشه‌های اسلامی: نفوذ اندیشه‌های اسلامی و آگاهی سیاسی مردم، موجب تقویت روحیه مقاومت و مبارزه علیه رژیم شده بود.

حمایت‌های بی‌دریغ آمریکا: حمایت‌های بی‌دریغ آمریکا از رژیم پهلوی، موجب تقویت رژیم و افزایش نارضایتی مردم شده بود.

دوگانگی در ارتش: در ارتش، دوگانگی وجود داشت. بخشی از نیرو‌های نظامی با مردم همدلی می‌کردند و از کشتار مردم خودداری می‌کردند، اما بخش دیگری از نیرو‌های نظامی تحت فرماندهی رژیم، به سرکوب تظاهرات پرداختند.

نقصان در سیستم امنیتی: سیستم امنیتی رژیم پهلوی نتوانست از وقوع چنین حادثه‌ای جلوگیری کند و یا آن را کنترل نماید.

۲.     بحران‌های اقصادی و معیشتی

تورم و بیکاری: تورم فزاینده، کمبود کالا‌های اساسی و افزایش فقر و بیکاری، مشکلات معیشتی و نارضایتی عمومی را در جامعه گسترش داده بود.

مصادره درآمد‌های نفتی: افزایش قیمت نفت در دهه ۱۹۷۰، درآمد‌های هنگفتی را نصیب رژیم پهلوی کرد. اما این درآمد‌ها به جای بهبود وضعیت اقتصادی مردم، به صرف خرید تسلیحات و پروژه‌های عظیم بی‌نتیجه و به نفع بیگانگان مصادره می‌شد.

۳.     نقش روحانیت و رهبری امام خمینی(ره)

ایجاد وحدت و انسجام: روحانیت شیعه با رهبری امام خمینی، نقش محوری در ایجاد وحدت و انسجام میان اقشار مختلف جامعه ایفا کرد.

تبیین اهداف انقلاب: امام خمینی با سخنرانی‌ها و پیام‌های خود، اهداف انقلاب اسلامی را برای مردم تبیین کرد و به آنها انگیزه مضاعف بخشید.

تعیین خط مشی مبارزه: روحانیت با تعیین خط مشی مبارزه، حرکت‌های اعتراضی مردم را هدایت و سازماندهی کرد. نقش روحانیت: روحانیت شیعه با رهبری امام خمینی، نقش مهمی در هدایت مبارزات مردم علیه رژیم ایفا کرد. 

نتیجه‌گیری رویداد ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، نتیجه تجمع عوامل مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و بین‌المللی بود. این حادثه نشان داد که رژیم پهلوی قادر به کنترل اوضاع نیست و سرنوشت آن به دست مردم تعیین خواهد شد.

۴.     نقش دانشجویان و فعالان مذهبی

فعالیت‌های دانشجویان: دانشجویان دانشگاه‌های مختلف با برگزاری تظاهرات و اعتصابات، نقش مؤثری در گسترش مبارزات مردمی ایفا کردند. این قشر از جامعه، با هماهنگی روحانیت انقلابی و پیشتاز نقش مهمی در سازماندهی برخی تظاهرات مردمی ایفا کرد.

تشکل‌های سیاسی: تشکل‌های سیاسی مختلف با هماهنگی با روحانیت، به سازماندهی تظاهرات و مبارزات مردمی پرداختند.

 آگاهی‌رسانی و افشاگرى: دانشجویان و روشنفکران دینی با انتشار نشریات و برگزاری جلسات، به آگاهی‌رسانی و افشاگرى فساد و ظلم رژیم پرداختند.

 ایجاد ارتباط با نیرو‌های سیاسی خارج از کشور: دانشجویان و روشنفکران انقلابی با ایجاد ارتباط با نیرو‌های سیاسی خارج از کشور، به بین‌المللی شدن مبارزه کمک کردند.

    آثار و برکات حادثه  خونین هفده شهریور برای نهضت و انقلاب 

حادثه خونین ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، که به جمعه سیاه نیز معروف است، با کشتار بی‌رحمانه مردم بی‌گناه توسط نیرو‌های رژیم پهلوی، ابعاد جدیدی به مبارزات مردمی بخشید. اثر‌های این حادثه بر نهضت و انقلاب اسلامی را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد

تشدید خشم و نفرت مردم: این حادثه وحشیانه، خشم و نفرت مردم را نسبت به رژیم پهلوی به شدت افزایش داد و وحدت و انسجام نیرو‌های انقلاب را تقویت کرد.

بیداری عمومی و افزایش آگاهی: کشتار ۱۷ شهریور، باعث شد که بسیاری از مردم که تا آن زمان نسبت به ابعاد جنایات رژیم بی‌تفاوت بودند، به طور کامل به ماهیت ظالم و ستمگر رژیم پی ببرند.

تغییر رویکرد مبارزاتی: پس از این حادثه، مبارزات مسلحانه به طور جدی‌تری در دستور کار نیرو‌های انقلاب قرار گرفت و مبارزه از حالت پنهان به آشکار تبدیل شد.

تشدید انزوای بین‌المللی رژیم: کشتار ۱۷ شهریور، انزوای بین‌المللی رژیم پهلوی را تشدید کرد و حمایت‌های خارجی از آن را کاهش داد.

تسریع در سقوط رژیم: این حادثه، روند سقوط رژیم پهلوی را تسریع کرد و به پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۵۷ منجر شد.

  دستاورد‌های این حادثه برای نهضت و انقلاب اسلامی 

افزایش روحیه مقاومت و ایستادگی: ۱۷ شهریور، روحیه مقاومت و ایستادگی مردم ایران را در برابر ظلم و ستم تقویت کرد.

تبلور وحدت و همدلی: این حادثه، وحدت و همدلی همه اقشار جامعه را در برابر دشمن مشترک به نمایش گذاشت. بیداری اسلامی: ۱۷ شهریور، به عنوان یک نماد مقاومت در برابر استبداد، الهام‌بخش بسیاری از جنبش‌های آزادی‌خواهانه در منطقه شد.

تولد یک نظام جدید: پیروزی انقلاب اسلامی به دنبال این حوادث، منجر به تولد نظامی جدید بر اساس ارزش‌های اسلامی و مردم‌سالاری شد.

تغییر ماهیت مبارزه از اعتراضات مسالمت‌آمیز به مبارزه مسلحانه: پس از این حادثه، بسیاری از مردم به این باور رسیدند که رژیم پهلوی با هیچ زبان دیگری جز زبان زور سخن نخواهد گفت. این باور، به افزایش حمایت از گروه‌های مسلح و تشدید مبارزات مسلحانه منجر شد.

بزرگ شدن شکاف بین مردم و حکومت: کشتار بی‌رحمانه مردم بی‌گناه، شکافی عمیق بین مردم و حکومت ایجاد کرد که ترمیم آن دیگر ممکن نبود.
تشدید بحران مشروعیت: این حادثه، مشروعیت ساختگی رژیم پهلوی را به شدت زیر سوال برد و نشان داد که این رژیم نه تنها قادر به اداره کشور نیست، بلکه حاضر است برای حفظ قدرت خود به هر جنایتی دست بزند.

تقویت اتحاد و همبستگی: حادثه ۱۷ شهریور، موجب اتحاد بیشتر شیعه و سنی در ایران شد و نشان داد که همه اقوام و مذاهب در برابر ظلم و ستم مشترک هستند همچنین این حادثه، موجب همبستگی همه نیرو‌های انقلاب را از گروه‌های مذهبی و انقلابی شد و آنها به هم نزدیک‌تر کرد و موجب تقویت جبهه متحد علیه رژیم شد.

تغییر نگاه رسانه‌های جهانی: رسانه‌های خارجی، پس از ۱۷ شهریور، رویکرد خود را نسبت به انقلاب اسلامی تغییر دادند و به پوشش گسترده مبارزات مردم ایران پرداختند.

افزایش روحیه شهادت‌طلبی: شهادت بسیاری از جوانان در این حادثه، روحیه شهادت‌طلبی را در میان مردم تقویت کرد و آنها را برای فداکاری در راه انقلاب آماده‌تر ساخت.

تبدیل به نماد مقاومت: ۱۷ شهریور، به نماد مقاومت و ایستادگی مردم ایران در برابر ظلم و ستم تبدیل شد و الهام‌بخش نسل‌های آینده شد.

پررنگ‌تر شدن نقش رهبری روحانیت: روحانیت شیعه با رهبری امام خمینی، نقش بسیار مهمی در هدایت و سازماندهی مبارزات مردم ایفا کرد و حادثه ۱۷ شهریور، این نقش را پررنگ‌تر ساخت. روحانیون با سخنرانی‌ها و نوشته‌های خود، روحیه مبارزه را در میان مردم تقویت کردند و آنها را به ادامه مبارزه تا پیروزی نهایی تشویق کردند.

در مجموع، حادثه ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، اگرچه بسیار دردناک و خونین بود، اما در نهایت به پیروزی انقلاب اسلامی و رهایی مردم ایران از یوغ استبداد انجامید. این حادثه، نشان داد که ظلم و ستم پایدار نخواهد بود و مردم با اتحاد و همدلی می‌توانند به پیروزی برسند تأثیرات عمیق‌تر حادثه ۱۷ شهریور بر انقلاب اسلامی، فراتر از یک واقعه خونین، به عامل کلیدی و الهام بخش برای تسریع در روند نهضت اسلامی امام خمینی تبدیل شد.

 در نهایت، می‌توان گفت که حادثه ۱۷ شهریور، نقطه عطفی در تاریخ انقلاب اسلامی بود و تأثیرات عمیقی بر روند این انقلاب گذاشت. این حادثه، با نشان دادن چهره واقعی رژیم پهلوی و تقویت روحیه مقاومت مردم، به پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۵۷ کمک شایانی کرد.

   پیام‌ها و درس‌های حادثه ۱۷ شهریور ۵۷ 

حادثه ۱۷ شهریور ۵۷ یکی از برگه‌های سرنوشت تاریخ مبارزات نهضت اسلامی مردم ایران بود که پیام‌ها و درس‌های بسیاری را به همراه داشت. این حادثه خونبار، نشان داد که رژیم پهلوی تا چه اندازه برای حفظ قدرت خود حاضر به سرکوب مردم است. پیام‌های و عبرت‌های اصلی این حادثه عبارتند از:بیداری فعالانه ملت ایران: این حادثه نشان داد که ملت ایران بیدار شده و دیگر حاضر نیست زیر بار ظلم و ستم رژیم پهلوی خم شود؛ و اراده تغییر رزیم طاغوت در بین مردم ریشه دوانده است. مردم با وجود سرکوب شدید، به مبارزه خود ادامه دادند و نشان دادند که از هیچ‌گونه فداکاری برای رسیدن به آزادی و عدالت دریغ نمی‌کنند.

امکان نابودی رژیم پهلوی: ۱۷ شهریور شتاب انقلاب را افزایش داد و نشان داد که رژیم پهلوی دیگر پایگاهی در میان مردم ندارد و مردم مومن و انقلابی با استمرار مبارزه با حکومت ستم شاهی، توان نابودی آن را خواهند داشت. 

هزینه سنگین سرکوب: رژیم پهلوی با سرکوب مردم، به جای تضعیف انقلاب، بر شعله‌های آن افزود و هزینه سنگینی را متحمل شد. سرکوب مردم، به جای حل مشکلات، آنها را پیچیده‌تر می‌کند و هزینه‌های سنگینی را به همراه دارد.

ضرورت حفظ وحدت و همبستگی: این حادثه نشان داد که تنها با وحدت و همبستگی می‌توان در برابر ظلم و ستم ایستادگی کرد؛ و اینکه حفظ وحدت و همبستگی در شرایط بحرانی، کلید پیروزی است. حفظ وحدت و همبستگی ملی برای مقابله با تهدیدات داخلی و خارجی ضروری است.

اهمیت مقاومت در برابر ظلم: مقاومت در برابر ظلم و ستم، حتی اگر با هزینه‌های سنگینی همراه باشد، می‌تواند به پیروزی برسد.

اهمیت رهبری آگاه و دلسوز: رهبری آگاه و دلسوز به عنوان پیشوای دینی و مردمی می‌تواند مردم را به سمت پیروزی هدایت کند. روحانیت با رهبری مرجعی دینی، چون امام خمینی (ره)، نقش محوری در هدایت مردم و بسیج آنها علیه رژیم پهلوی ایفا می‌کند. 

مقاومت در برابر ظلم و استبداد: نسل‌های آینده باید بدانند که در برابر هرگونه ظلم و استبدادی باید ایستادگی کنند. اهمیت حفظ ارزش‌های انقلاب: ارزش‌های انقلاب اسلامی همچون آزادی، عدالت و استقلال باید همواره مورد توجه قرار گیرد؛ و نیز اهمیت بصیرت سیاسی نخبگان و اینکه همه افراد جامعه باید در امور سیاسی مشارکت فعال داشته باشند.

نکته پایانی اینکه: روایت‌های رسمی و مردمی از این حادثه، تفاوت‌های قابل توجهی دارند. این تفاوت‌ها نشان می‌دهد که رژیم پهلوی تلاش کرده است تا واقعیت این حادثه را کتمان کند. رسانه‌های گروهی وابسته در آن زمان، نقش مهمی در اطلاع‌رسانی و تشدید تنش‌ها ایفا کردند. عوامل بین‌المللی مانند بحران نفت و حمایت‌های بی‌دریغ آمریکا از رژیم پهلوی، بر وقوع این حادثه بی‌تأثیر نبودند. این رویداد خونین، نشان داد که مردم فهیم ایران همواره برای کسب آزادی و استقلال، از هیچ تلاشی فروگذار نخواهند کرد. رویداد جمعه خونین زوایای پنهان و پیچیده‌ای دارد که با بررسی دقیق‌تر می‌توان به درک بهتری از آن رسید.