از ۱۲۰۰ سال پیش و درست زمانی که پیکر مطهر دختر موسی بن جعفر در باغی در حومه شهر قم دفن شد تا به امروز، مرقد مطهر حضرت معصومه (س) همچون نگینی بر تارک شهر قم می‌درخشد.
در طول این قرن‌ها و در تمام احوال این مرقد مطهر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عناصر شهری نقش‌آفرینی کرده و در هر دوره‌ای متناسب با احوال آن دوره به محور توسعه شهر تبدیل شده است.
در دوران اخیر نیز تمام اسناد بالادستی و طرح‌های مهم توسعه شهری بر محوریت حرم مطهر بانوی کرامت شکل گرفته است، حَرمی که قرن‌ها مردم با آن زندگی کرده‌اند و تولد، مرگ، ازدواج، سوگ و شادی خود را با صحن و سرای با صفای آن گره زده‌اند.
امروزه با وجود سالانه ۲۲ میلیون زائر در شهر قم و نقش اقتصاد گردشگری در این شهر، طرح‌های توسعه پیرامون حرم به مهم‌ترین طرح‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی تبدیل شده‌اند.
محدوده شرقی حرم مطهر به‌دلیل قرار گرفتن در نقطه مرکزی چند محور مهم شهری و به‌دلیل کریدور بصری بسیار وسیع از مهم‌ترین نقاط شهر قم است که در گذشته موضوع تعریف پروژه‌های بزرگ سرمایه‌گذاری و عمرانی بوده، طرح‌هایی ناموفق که کار در این محدوده شهری را دشوار و حساس‌تر از دیگر نقاط شهر کرده است.
قدمت پروژه بسط شرقی حرم مطهر به دهه ۷۰ و سال‌های طراحی بلوار پیامبر اعظم بازمی‌گردد، سال ۱۳۷۴ شرکت صبوران به نمایندگی از شهرداری تهران فرایند تملک را آغاز و ۷۰ درصد این فضا را تملک و تخریب کرد و طرح‌هایی در طول دوره‌های پس از آن برای این محدوده تدوین شد.
چندین طرح شهرسازی برای این محدوده توسط مشاوران تهیه شده، اما سنگینی تملکات و فرایند اجرا موجب شده است تا هیچ‌یک از این طرح‌ها به سادگی مورد پذیرش قرار نگیرد، از طرفی الزامات ترافیکی، خدمات به زائر، هویتی و اقتصادی در این پروژه نامحدود است، به نحوی که تصمیم‌گیری برای کاربری‌های آن تصمیم ساده‌ای نیست.
در دوره جدید که می‌توان آن را دوره شکوفایی طرح‌های توسعه اطراف حرم دانست، طرح بسط شرقی حرم مطهر به طور جدی‌تر مورد بحث قرار گرفت، اما مشکلات متعدد از کمبود منابع مالی گرفته تا وجود مالکان ذی‌نفوذ که فرایند تملک را کاری دشوار و پیچیده می‌کنند، موجب کندی تصمیم‌گیری‌ها شد.
در نهایت بازطراحی طرح این محدوده به منظور کاهش مساحت از ۴.۳ به ۲.۴ مسیر را برای اقدامات تکمیلی فراهم کرد.
دومین پروژه مهم شهر قم
سیدمرتضی سقائیان‌نژاد، شهردار قم پروژه بسط شرقی حرم مطهر را پس از مترو، دومین ابر پروژه بسیار مهم شهری می‌داند و آن را از نظر هویتی، ترافیکی، اقتصادی، زائرپذیری، سیما و منظر شهری حائز اهمیت توصیف می‌کند.
وی با اشاره به اینکه کار در محدوده هسته مرکزی نیاز به همراهی دستگاه‌های متعددی دارد، می‌گوید: ما در شهرداری نسبت به اجرای سریع این پروژه حساسیت لازم را داریم، اما دیگر ارگان‌ها نیز باید نسبت به مسئله حساس باشند تا بتوان الزامات اجرای سریع پروژه را عملی کرد.
شهردار قم با اشاره به طی کردن هفت‌خوان رستم توسط شهرداری قم برای ایجاد مسیر دسترسی به پروژه و حل معارضان اضافه می‌کند: در تمام مراحل با سخت‌ترین نوع اقدامات از نظر هماهنگی روبه‌رو بودیم.
سقائیان‌نژاد تاکید می‌کند: ابتدا قرار بود مسئله نظارت بر پروژه در قرارداد پیمانکار دیده شود، اما تصمیم بر این شد که یک عامل چهارم دارای صلاحیت وارد پروژه شود و بر روند امور به صورت دقیق نظارت کند.
وی با اشاره به انتقادات مطرح شده از سوی برخی اعضای شورا درباره کند بودن پروژه اظهار می‌کند: در پروژه‌ای که معارض شهری ندارد، این حرف درست است، اما در طرح‌هایی که معارض شهری دارد و مرتبط با همکاری دیگر ارگان‌ها است، ممکن است قدری وقفه ایجاد شود.
دو سال تلاش برای آغاز یک طرح
علی رمضانی، رئیس سازمان سرمایه گذاری و مشارکت مردمی شهرداری قم نیز با اشاره به روند اجرایی پروژه طی سال‌های اخیر، اظهار می‌کند: در ابتدا قرار بود این پروژه از طریق شهرداری قم به صورت امانی انجام شود و به همین دلیل سازمان بهسازی به عنوان کارگزار مطالعات و تدوین نقشه‌های اطراف حرم مطهر را بر عهده گرفت.
وی با بیان اینکه سال ۱۴۰۰ با تاکید اعضای شورای اسلامی شهر تصمیم بر این شد که برای این پروژه جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی صورت گیرد، ادامه می‌دهد: به همین خاطر فرایند تکمیل طرح و مصوبات قانونی متوقف شد، چراکه در پروژه‌های سرمایه‌گذاری طرح باید با هماهنگی سرمایه‌گذار و بر اساس توافق‌های انجام شده، تدوین شود.
رئیس سازمان سرمایه‌گذاری و مشارکت مردمی شهرداری قم اضافه می‌کند: سال ۱۴۰۱ فراخوان جذب سرمایه‌گذار منتشر و اسناد، مدل تأمین منابع و پیش‌نویس قرار داد تدوین شد، برای این اقدامات شش ماه زمان صرف شد و در نهایت این پروژه به تأیید هیئت عالی سرمایه‌گذاری شهرداری قم با حضور شش عضو شورای اسلامی شهر رسید.
رمضانی می‌افزاید: با برگزاری دو نوبت فراخوان در نهایت پیشنهاد شرکت ساختمانی سکاف مورد پذیرش قرار گرفت و پس از بررسی اهلیت مالی و فنی شرکت که با همکاری برخی از اعضای شورای اسلامی شهر قم به مدت دو ماه طول کشید، در نهایت قرارداد طرح آذر سال ۱۴۰۱ به امضا رسید.
از معضل دست‌فروشان تا مالکان بانفوذ
وی با اشاره به اینکه تصویب قرارداد در شورای اسلامی شهر و تأیید کمیته تطبیق فرمانداری قم چهار ماه زمان برد، می‌گوید: استقرار تعداد زیادی از دست‌فروشان در عرصه مذکور از جمله مشکلاتی بود که پروژه در ابتدا به آن برخورد و به‌دلیل جلوگیری از بروز تبعات اجتماعی حل این مسئله دو ماه زمان برد.
رئیس سازمان سرمایه‌گذاری و مشارکت مردمی شهرداری قم خاطرنشان می‌کند: پروژه ملی ساخت صحن حضرت فاطمه (س) که توسط سازمان مجری پروژه‌های دولتی وزارت راه و شهرسازی در نزدیکی این پروژه در حال اجرا است، به‌دلیل تزریق نشدن منابع مالی توسط دولت سال‌ها طول کشیده و تکمیل نشده است، به‌علاوه مسیر دسترسی این پروژه از بسط شرقی حرم مطهر تأمین شده بود که حل‌وفصل این مشکل نیز به زمان نیاز داشت.
به گفته رمضانی، ساختمان فروشگاه متبرکات آستانه مقدس فاطمه معصومه نیز که داخل عرصه پروژه بود، یکی از مشکلات بعدی بود که حل معضلات آن و مجاب کردن متولیان به جمع‌آوری چند ماه طول کشید.
وی عنوان می‌کند: لوله اصلی گاز شهری به طور دقیقی از میان عرصه پروژه عبور می‌کرد و شرکت گاز به‌دلیل فصل سرما و نداشتن جایگزین، اجازه جابه‌جایی این لوله را تا بهار سال جاری نداد.
پروانه ساختمانی پروژه صادر شد
رئیس سازمان سرمایه‌گذاری و مشارکت مردمی شهرداری قم با اشاره به مشکلات صدور پروانه ساختمانی برای این پروژه اظهار می‌کند: سرمایه‌گذار از سازمان بیمه تأمین اجتماعی درخواست تقسیط سهم بیمه را کرده بود که سازمان موافقت نکرد؛ طرح بیش از شش ماه معطل این مذاکرات شد تا در نهایت این معضلات نیز حل شود.
رمضانی با بیان اینکه از آنجا که سرمایه‌گذار ملاحظاتی برای طراحی پروژه داشت، طرح جدید توسط مشاور مورد تأیید سرمایه‌گذار تهیه و تغییراتی نسبت به طرح مشاور عمارت خورشید ایجاد شد، می‌گوید: از جمله این تغییرات می‌توان به تغییر موقعیت دوربرگردان تراز منفی یک، جابه‌جایی فضاهای تجاری، افزایش پارکینگ از ۱۵۰۰ جای پارک به ۲۰۰۰ جای پارک و طرح پیشنهاد دسترسی به بلوار عمار یاسر اشاره کرد که توسط شرکت هگزا در حال طراحی و انجام مطالعات است.
وی اضافه می‌کند: با صدور پروانه توسط شهرداری، تجهیز کارگاه، نصب بچینگ و تهیه مصالح توسط پیمانکار پروژه از شهریور سال جاری به صورت جدی و پرقدرت آغاز خواهد شد و تلاش ویژه سرمایه‌گذار می‌تواند عقب‌ماندگی ایجاد شده را جبران کند.
با توجه به انجام چند پروژه ناموفق در هسته مرکزی شهر قم در دهه‌های گذشته، تصمیم‌گیری برای هر اقدام جدیدی تصمیمی سخت و پیچیده است، به‌ویژه اینکه تکثر ذی‌نفعان و تصمیم‌گیران و حساسیت مسائل پیرامونی می‌تواند یک پروژه را به‌طور کلی با شکست مواجه کند و به تجربه ناموفق جدیدی بینجامد.
شاید به همین دلیل است که در اینگونه پروژه‌ها حتی صرف کردن چند سال زمان برای حل معارضات و طراحی به‌نوعی نتیجه مطلوب را تضمین می‌کند، هرچند به ظاهر تأخیر در اجرا محسوب می‌شود، اما می‌تواند از شکست‌های بزرگ‌تر در اجرای طرح‌های شهری جلوگیری کند.
منبع:شهرداری قم