حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی، کارشناس ارشد تاریخ اسلام و فعال رسانه در یادداشتی آورده است:در قرآن کریم ده‌ها آیه مربوط به امر به معروف و نهی از منکر در قرآن کریم آمده است؛ برخی آیات به این فریضه به طور مستقیم و با صراحت اشاره کرده و در برخی دیگر به طور تلویحی و ضمن بیان مصادیقی از آنها به امر به معروف و نهی از منکر سفارش نموده است. با این حال، مفسران و محققان علوم قرآنی تعداد قابل توجهی از آیات را ذیل این موضوع دسته بندی کرده اند.
در این نوشتار به عنوان نمونه به آیه شریفه ۴۱ سوره مبارکه حج اشاره می‌کنم: "وَالَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ ۚ وَإِلَى اللَّهِ تَصِیرُ الْمَصَائِرُ"؛ (آنان که خدا را یاری می‌کنند) آنهایی هستند که اگر در روی زمین به آنان اقتدار و تمکین دهیم نماز به پا می‌دارند و زکات می‌دهند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و (از هیچ کس جز خدا نمی‌ترسند، چون می‌دانند که) عاقبت کار‌ها به دست خداست.
علاوه بر این آیات، روایات و احادیث متعددی نیز از پیامبر اکرم (صلوات الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) در مورد اهمیت و ضرورت امر به معروف و نهی از منکر نقل شده است که نشان دهنده جایگاه ویژه این فریضه در دین اسلام می‌باشد.
حضرت امام حسین (علیه السلام) در طول مسیر حرکت جهادی خود به کربلا و در خطبه‌های مختلف، بار‌ها به امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یکی از اهداف قیام خود اشاره کرده‌اند. به عنوان مثال، ایشان قبل از حماسه عاشورا در منزل بنی سعد فرمودند: " من برای اصلاح امت جدّم رسول خدا (ص) و برای امر به معروف و نهی از منکر و برای احیای سنت‌ها و سیرت جدّم و پدرم خروج کرده‌ام. "
از این روی شایسته است در ایامی که متعلق سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام است، در قالب سلسله یادداشت‌های کاربردی و با هدف بازگشایی افق‌های نو و شکل گیری رویکر‌های عملی کارآمد و تاثیرگذار در این عرصه، به این موضوع مهم و حیاتی بپردازیم.
چالش‌های فریضه‌ی امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک فریضه دینی و اجتماعی در ایران اسلامی، با چالش‌ها و مسائلی متعددی روبرو است که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱. برداشت‌های مختلف از معروف و منکر: عدم وجود تعریف واحد و مشخص از معروف و منکر، زمینه را برای سوء برداشت‌ها و اختلاف نظر‌ها فراهم می‌کند. این امر می‌تواند منجر به اعمال سلیقه‌های شخصی و رفتار‌های تفریطی و افراطی در امر به معروف و نهی از منکر شود.
۲. روش‌های نامناسب: برخی افراد در انجام امر به معروف و نهی از منکر از روش‌های تند، خشن و توهین آمیز استفاده می‌کنند که نه تنها تاثیر مثبتی ندارد، بلکه می‌تواند موجب عکس العمل منفی و ضدیت افراد با این فریضه شود. در عین حال شیوه‌های ملتمسانه و خواهش مدارانه در نهی از منکر نیز ممکن است در مواردی نه تنها نتیجه‌بخش نباشد بلکه شیوه‌های متعادل و منطقی را نیز دچار تردید و چالش نماید.
۳. عدم تخصص و دانش کافی: امر به معروف و نهی از منکر نیازمند آگاهی و تخصص در زمینه‌های مختلف دینی، اخلاقی، اجتماعی و روانشناسی است. عدم تسلط بر این علوم و مهارت‌ها می‌تواند منجر به ارائه راهکار‌های غلط و غیرموثر در ترویج معروفات و زدودن منکرات شود.
۴. سوء استفاده‌های سیاسی: برخی افراد و گروه‌ها از امر به معروف و نهی از منکر کردن به عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف سیاسی خود استفاده می‌کنند؛ و در مقابل برخی گروه‌های سیاسی از عدم انجام این فریضه، به عنوان وسیله‌ای برای اغراض سیاسی و غیر دینی بهره می‌جویند. این امر موجب خدشه دار شدن این فریضه و بی اعتمادی مردم به این امر شرعی و عقلایی می‌شود.
۵. عدم وجود حمایت قانونی کارآمد: در حال حاضر، چارچوب قانونی و سازمانی کارآمد و موثر برای حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر وجود ندارد. این امر می‌تواند منجر به احساس ناامیدی و بی انگیزگی این افراد فعال در انجام این فریضه شود.
۶. چالش‌های فرهنگی و اجتماعی: برخی از رفتار‌ها و آسیب‌های اجتماعی ریشه در فرهنگ و ساختار اجتماعی جامعه دارند. تغییر این رفتار‌ها و آسیب‌ها نیازمند تلاش‌های بلندمدت و جامع در سطوح مختلف جامعه است چراکه برای حل یا عبور از چالش‌های فرهنگی و اجتماعی گوناگون، امر به معروف و نهی از منکر به تنهایی در این عرصه کافی نیست.
۷. ضعف در آموزش و ترویج: به طور کافی روی آموزش مفاهیم و روش‌های صحیح امر به معروف و نهی از منکر کار نشده است. این امر موجب شده تا بسیاری از مردم با اهمیت و ضرورت این فریضه آشنا نباشند و یا مهارت‌های لازم برای انجام آن را نداشته باشند.
۸. تمرکز بر مسائل ظاهری و غفلت از مسائل باطنی: توجه برخی افراد در امر به معروف و نهی از منکر بیشتر معطوف به مسائل ظاهری و سطحی مانند پوشش و رفتار است و به مسائل باطنی و درونی انسان‌ها کمتر توجه می‌شود. این در حالی است که هدف اصلی از امر به معروف و نهی از منکر، رشد و کمال انسان‌ها و ایجاد جامعه‌ای صالح و با فضیلت است.
۹. محدودسازی قلمرو فریضه: محدود کردن امر به معروف و نهی از منکر به حوزه‌های شکلی و ظاهری مثل پوشش و حجاب وعدم نگرش و عملکرد فراگیر و جامع به حوزه‌های مشمول این فریضه مثل حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، محیط زیست و بهداشت و درمان، فضای مجازی، اخلاق و معنویت، آموزش و پرورش، سبک زندگی و حوزه خانواده، حوزه تولید و مصرف، حوزه کار و درآمد، معظلات اجتماعی و مانند اینها، موجب رشد نامتوازن این کنش اجتماعی در قلمرو خاصی شود و عملا مقبولیت و کارایی و اثرگذاری خود را از دست بدهد.
۱۰. عدم وجود الگوی مناسب: کمبود الگو‌های مناسب در جامعه برای انجام صحیح امر به معروف و نهی از منکر نیز از جمله چالش‌های این فریضه است. مردم نیاز دارند تا افرادی را در جامعه ببینند که با رفتار و گفتار خود، نمونه و اسوه حسنه‌ای از امر به معروف و نهی از منکر را به نمایش می‌گذارند و به صورت کاربردی، قابل الگوبرداری هستند.
راهکار‌های مقابله با چالش‌های امر به معروف و نهی از منکر
با توجه به چالش‌های متعددی که در بالا به آنها اشاره شد، برای ترویج و نهادینه کردن امر به معروف و نهی از منکر در جامعه، اقدامات مختلفی نیاز است که از جمله آنها می‌توان به راهکار‌های زیر اشاره کرد:
۱. تبیین و ترویج مفاهیم امر به معروف و نهی از منکر: اولین قدم برای مقابله با چالش‌های امر به معروف و نهی از منکر، تبیین و ترویج صحیح مفاهیم و اهداف این فریضه در جامعه است. این کار باید از طریق فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی و با استفاده از ابزار‌های مختلف مانند رسانه ها، مدارس، مساجد و حوزه‌های علمیه به ویژه رسانه ملی صورت گیرد.
۲. تاکید بر روش‌های صحیح و اخلاقی: در آموزش‌های مربوط به امر به معروف و نهی از منکر باید بر استفاده از روش‌های صحیح و اخلاقی تاکید شود. این روش‌ها باید بر پایه مفاهیمی مانند احترام متقابل، مدارا، موعظه حسنه و گفتگوی منطقی استوار باشند.
۳. تقویت آموزش و تخصص: برای انجام صحیح امر به معروف و نهی از منکر نیاز به دانش و تخصص در زمینه‌های مختلف دینی، اخلاقی، اجتماعی و روانشناسی است. برگزاری دوره‌های آموزشی برای آمران به معروف و ناهیان از منکر و همچنین حمایت از تحقیقات علمی در این زمینه می‌تواند به ارتقای سطح دانش و مهارت این افراد کمک کند.
۴. استفاده از ظرفیت‌های مردمی: امر به معروف و نهی از منکر یک فریضه همگانی است و همه افراد جامعه در انجام آن مسئول هستند. برای گسترش و نهادینه کردن این فرهنگ در جامعه باید از ظرفیت‌های مردمی و تشکل‌های غیر دولتی استفاده کرد.
۵. حمایت قانونی و سازمانی: ایجاد چارچوب قانونی و حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر می‌تواند به تقویت جایگاه این فریضه در جامعه کمک کند. همچنین تشکیل ستاد‌ها و نهاد‌های متخصص در این زمینه نیز می‌تواند به برنامه ریزی و هدایت فعالیت‌های مربوط به امر به معروف و نهی از منکر کمک کند.
۶. گسرش قلمرو و توجه به مسائل باطنی: در امر به معروف و نهی از منکر باید فقط به مسائل ظاهری و سطحی توجه نشود، بلکه باید به دنبال تغییر و تحول در باطن و روح انسان‌ها بود. این امر نیازمند صبر و حوصله و استفاده از روش‌های تربیتی مناسب است. از سویی به نحوی بایستی عمل کرد که به صورت متوازن همه حوزه‌ها مشمول امربه معروف و نهی از منکر شود نه صرفا حوزه پوشش و حجاب و عفاف.
۷. استفاده از الگو‌های مناسب: وجود الگو‌های مناسب در جامعه می‌تواند به ترویج فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر کمک کند. این الگو‌ها می‌توانند افراد معتقد و دارای مهارت‌ها و شیوه‌های جذاب و اثرگذار در این زمینه باشند.
۸. ترویج فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر در خانواده: خانواده اولین و مهمترین نهاد تربیتی است. لذا، ترویج فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر در خانواده، از کودکی، می‌تواند در نهادینه شدن این فریضه در جامعه موثر باشد. این امر شایسته است با امر به ساده‌ترین معروف مثل سلام دادن و نهی از ساده‌ترین منکر مثل دروغ گفتن آغاز شده و به تدریج در بینش و گرایش و منش فرزندان همچون دیگر فرایض دینی پرورش یافته و نهادینه گردد.
۹. استفاده از فضای مجازی: می‌توان از طریق شبکه‌های اجتماعی خارجی و پیام‌رسان‌های داخلی به ترویج معروفات و نهی از منکرات پرداخت. این کار می‌تواند به صورت‌های مختلفی مانند تولید محتوا، برگزاری مسابقات و چالش‌ها، راه‌اندازی کانال‌های آموزشی و مشاوره‌ای و... انجام شود.
۱۰. نقش هوش مصنوعی در ترویج امر به معروف و نهی از منکر: هوش مصنوعی می‌تواند به عنوان ابزاری نوین در جهت ترویج امر به معروف و نهی از منکر در جامعه مورد استفاده قرار گیرد. برخی از کاربرد‌های هوش مصنوعی در این زمینه عبارتند از: ارائه آموزش‌های مجازی، پاسخ به سوالات شرعی، شناسایی و ترویج معروفات و منکرات، ایجاد شبکه‌های اجتماعی ویژه و ارائه مشاوره؛ افراد می‌توانند از طریق هوش مصنوعی مشاوره‌های لازم را در زمینه امر به معروف و نهی از منکر دریافت کنند. به عنوان مثال، هوش مصنوعی می‌تواند به افراد در تشخیص معروف و منکر در موقعیت‌های مختلف و همچنین در انتخاب روش‌های مناسب برای امر به معروف و نهی از منکر کمک کند.
جمع‌بندی:
طبق مبانی قرآنی و روایی و موازین عقلی و عرفی "امر به معروف و نهی از منکر"یک فریضه دینی و اجتماعی مسلم و قطعی و یک خودنظارتی فردی و عمومی است. انجام این فریضه، وظیفه‌ای همگانی است که بر عهده همه مسلمانان، چه زن و چه مرد، چه عالم و چه عامی، چه فقیر و چه ثروتمند می‌باشد. ترک امر به معروف و نهی از منکر از گناهان کبیره محسوب می‌شود و می‌تواند موجب پیامد‌های منفی از جمله عذاب الهی و هلاکت جامعه شود.
امر به معروف و نهی از منکر باید با رعایت شرایط و ضوابط شرعی انجام شود. از جمله این شرایط می‌توان به داشتن علم و آگاهی، قصد خیر، لطف و مدارا، شروع از خود و رعایت مراتب اشاره کرد.
امروزه انجام این فریضه در جامعه ایران با چالش‌های کوچک و بزرگی روبه روست، اما راهکاری متعددی نیز پیش روی ماست که امکان احیاء و نهادینه سازی این حکم قرآنی را به ما می‌دهد. ترویج و نهادینه کردن فرهنگ دعوت به خوبی‌ها زیبایی‌ها و بازداشتن از زشتی و بدی‌ها در جامعه، نیازمند اهتمام و التفات همگانی به اهمیت فوق العاده این مسئله، مشارکت و همکاری همه آحاد جامعه و تلاش همه جانبه و همدلی و همراهی همه مسئولین و نهاد‌های حاکمیتی و دولتی و عمومی است.