برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، منجر به فرونشست زمین و فقر این منابع از جمله در استان خراسان رضوی شده است، که برای جبران این فقر باید حریم و بستر رودخانه‌ها و مسیل‌ها به عنوان یکی از عوامل مهم تغذیه آبخوان‌ها حفظ و صیانت شود.
هم اکنون در مجموع حدود ۹۰ درصد گستره استان خراسان رضوی و ۹۸ درصد پهنه شهرستان مشهد در شرایط خشکسالی شدید قرار دارد که گذر دادن این خطه از این تنش آبی، نیازمند مشارکت مردم و کاری جهادی است.
کسری مخازن آب‌های زیرزمینی این استان در گذشته یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب بوده است و این در حالی است که سال آبی گذشته تنها ۷۷ میلیمتر بارندگی در شهر مشهد ثبت شده که ۷۴ درصد نسبت به میانگین بلندمدت کاهش داشته است.
همچنین استان خراسان رضوی ۳۷ دشت حاصلخیز دارد که دارای منابع آبی و کشاورزی به شمار می‌رود، از این تعداد پدیده فرونشست در ۲۰ دشت استان مشاهده می‌شود که ۶۰ درصد پهنه این دشت‌ها را درگیر کرده است.
از این رو به منظور بررسی چالش‌های حریم و بستر رودخانه‌ها در محدوده شهر‌ها و با توجه به اهمیت آن برای تغذیه آب‌های زیرزمینی، روز چهارشنبه نشستی با حضور دست اندرکاران این حوزه و استادان دانشگاه در محل دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد.
طول رودخانه‌های اصلی داخل شهر‌های خراسان رضوی ۳۳۴ کیلومتر و در خارج از شهر‌های این استان ۲۸ هزار و ۲۶۹ کیلومتر برآورد شده است.
لزوم نفوذپذیری بستر کال‌ها و مسیل‌ها
دانشیار گروه مهندسی آب، دانشگاه فردوسی مشهد در این نشست اظهار کرد: حدود نیم قرن قبل در مشهد و حومه، سطح آب زیرزمینی خیلی پایین نبود و سطح خاک دارای رطوبت بود، اما به دلیل سوء مدیریت و دیگر عوامل، برداشت‌های قابل توجهی از منابع آب زیرزمینی انجام شد که این موضوع در کنار تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی، باعث افت سطح آب‌های زیرزمینی شد.
کاظم اسماعیلی اضافه کرد: اکنون این موضوع به معضلی تبدیل شده و مشهد و خراسان دارای فرونشست بالایی هستند، زیرا از منابع آب زیرزمینی برداشت شد، اما این منابع تغذیه و کسری آن جبران نشد.
وی افزود: در شهر مشهد شمار زیادی کال‌های آب وجود دارد، این کال‌ها و مسیل ها، سامانه‌های آبی هستند و این مسیل‌ها اغلب دارای بستر نفوذناپذیر هستند و این در حالی است که کال‌ها و سطح مسیل‌ها برای تغذیه سفره‌های زیرزمینی باید نفوذپذیر باشد.
ضرورت افزایش تاب‌آوری رودخانه‌ها
دانشیار بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خراسان رضوی در این نشست گفت: در موضوع تعیین حریم و بستر رودخانه‌ها باید از بالادست تا پایین دست مورد مطالعه قرار گیرد و کار به صورت نقطه‌ای اقدام نشود.
علی اکبر عباسی اضافه کرد: رودخانه به عنوان موجودی زنده، باید در کل دیده شود، همچنین قوانین موجود در حوزه تعیین بستر و حریم رودخانه باید متناسب با شرایط موجود اصلاح شود.
دانشیار گروه مهندسی آب، دانشگاه فردوسی مشهد نیز گفت: رودخانه‌ها بخش حیاتی طبیعت هستند، اما در مدیریت شهری، نگرش سیستمی به رودخانه‌ها وجود نداشته است.
علیرضا اسلامی افزود: رودخانه‌ها کارکرد زیست محیطی و اقتصادی- اجتماعی دارند و در جریان روند توسعه‌ای پیرامون رودخانه‌ها باید حریم و بستر رودخانه‌ها محافظت می‌شد که این امر مغفول مانده است.
وی ادامه داد: در پی سیاست‌های اشتباه، صورت جریان زیست محیطی از بین رفته و رودخانه‌های دائمی به رودخانه‌های فصلی تبدیل شده اند.
اسلامی افزود: اکنون رودخانه‌ها در داخل شهر کمترین کارکرد را به عنوان محل عبور سیل دارند و در جریان توسعه شهری باید موضوع کاهش اثرات منفی و بهسازی رودخانه‌ها دنبال شود، اما شاهد واگذاری رودخانه‌ها به بخش‌های مختلف هستیم.
وی ادامه داد: تاب آوری رودخانه باید بالا باشد و اگر بخشی از رودخانه‌ها به "رودپارک" تبدیل می‌شود باید با نگاهی سیستمی، مطالعات به صورت کامل انجام شود تا در زمان بروز سیلاب این رودپارک به معضلی برای شهر تبدیل نشود.
شور شدن آب‌های زیرزمینی
رییس پژوهشکده آب و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد نیز گفت: خطر بروز سیل از موضوعات مهم در حوزه رودخانه‌ها است، تغذیه سفره‌های آبی نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
کامران داوری افزود: باید بین رودخانه‌های جاری در شهر و یا طبیعت تمایز قایل شد، رودخانه‌های دائمی نوسات کمتری نسبت به رودخانه‌های مسیلی دارند لذا قوانین این حوزه نیازمند بازنگری است.
وی ادامه داد: برای تغذیه آبخوان‌ها نباید شهرداری، محیط زیست، منابع طبیعی و شرکت آب منطقه‌ای اجازه بتنی کردن رودخانه‌ها و مسیل‌ها را بدهند، چرا که رودخانه استخر نیست.
رییس پژوهشکده آب و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد اضافه کرد: تصمیمات اشتباه گذشتگان باید اصلاح شود، آب زیرزمینی بسترساز توسعه و حیات است، منابع زیرزمینی در استان به دلیل کاهش و افت سطح آب در حال شور شدن است.
ساختمان سازی روی کال‌ها اقدامی عجیب، اما واقعی
مدیرعامل جمعیت ناجیان آب مشهد نیز اظهار کرد: تاچند سال پیش در مشهد بیش از ۱۰ کال و مسیل وجود داشت، اما مدیریت نامشخص این کال‌ها باعث شده برخی از آن‌ها نابود و تصرف شوند.
مهدی جمشیدی افزود: همچنین در برخی مناطق روی کال‌ها ساختمان سازی کرده اند که با این اقدام، آیندگان به ما خواهند خندید.
وی ادامه داد: کال‌ها و مسیل‌ها باید حفظ شوند تا آب به عنوان نعمت الهی در مسیر خود حرکت کند نه اینکه مسیر آن تبدیل به فضایی برای ساخت و ساز شود.
جمشیدی افزود: جامعه علمی و رسانه‌ها باید مانع انجام اقدامات تخریبی توسط نهاد‌های مختلف و شهرداری‌ها شوند، مردم باید از حق طبیعی خود دفاع کنند.
مدیرعامل جمعیت ناجیان آب مشهد گفت: متاسفانه هم اینک بخشی از کال "چهل بازه" به عنوان یک بستر طبیعی برای تغذیه سفره‌های زیرزمینی مشهد، در دعوای ۴۰ ساله با رای دادگاه و مرجع قضایی به ۲ بنیاد حاکمیتی واگذار می‌شود و حال آنکه این پدیده قابل درک نیست و نوعی غصب محسوب می‌شود.
مردم اجازه واگذاری انفال را نمی‌دهند
عضو هیات مدیره شبکه سمن‌های محیط زیستی خراسان رضوی نیز اظهار کرد: حریم و بستر رود‌ها طبق قانون توسط شرکت آب منطقه‌ای مشخص می‌شود و قانون اجازه نمی‌دهد انفال به نام سازمانی سند زده شود.
فرشته تقی زاده افزود: در خصوص حریم و بستر رودخانه‌ها مردم هنوز از بُهت خارج نشده اند که چگونه ممکن است بستر و حریم رودخانه‌ها به نام یک نهاد سند بخورد.
وی ادامه داد: آگاهی بخشی به مردم از کارکرد‌های سازمان‌های مردم نهاد است، مردم شهر و محیط زیست را رصد می‌کنند و بدترین اقدام، ناامید کردن مردم است.
عضو هیات مدیره شبکه سمن‌های محیط زیستی خراسان رضوی تاکید کرد: زمان دست اندازی و چپاول طبیعت گذشته است و در این رویه‌های غلط باید تجدیدنظر شود، چرا که مردم دست اندازی به طبیعت را برنمی تابند.
تقی زاده تاکید کرد: باید در خصوص واگذاری چهل بازه توضیحات قانع کننده‌ای به جامعه داده شود و اگر پاسخ مطالبات مردمی داده نشود، مطالبه گری با شدت بیشتر دنبال خواهد شد.
کال یا مسیلی به نام "چهل بازه"، که از سرشاخه‌های رودخانه تاریخی و مهم '"کشف رود'" در مشهد است، به طول ۱۵ کیلومتر طولانی‌ترین مسیل یا گذرگاه سیل در این کلانشهر به شمار می‌رود که در محدوده شهری شمال غربی مشهد واقع است.
مالکیت زمین‌های حاشیه این مسیل در ۲ دهه گذشته چالش‌های بسیاری به وجود آورده است، زیرا این زمین‌ها ۱۵ سال پیش توسط فردی که اموالش مصادره شده بود به پنج هزار نفر فروخته شده بود.
از سوی دیگر شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی مدعی است که بستر و حریم رودخانه‌ها متعلق به دولت و وزارت نیرو است لذا تغییر کاربری آن از مسیل به سایر موارد، خطرات سیلاب را متوجه زندگی شهروندان می‌سازد، اما در هفته‌های اخیر مطالبی در خصوص نهایی شدن حکم قضایی و واگذار شدن بخشی از این رودخانه به ستاد اجرایی فرمان امام و بنیاد شهید منتشر شده است.
منبع: ایرنا