خراسان جنوبی با ۱۵۱ هزار کیلومتر مربع مساحت به عنوان سومین استان پهناور کشور جزو مناطق خشک و کم‌آب ایران محسوب می‌شود.
بنابر مستندات موجود وقوع خشکسالی در خراسان جنوبی از سال آبی ۱۳۷۹ - ۱۳۷۸ آغاز شد و همچنان تازیانه‌های آن بر پیکر این استان کویری ادامه دارد.
براساس آمار اداره کل هواشناسی خراسان جنوبی از ابتدای سال آبی جاری (اول مهر ۱۴۰۱) تاکنون به طور میانگین ۷۸ میلیمتر بارندگی در استان ثبت شده که این میزان بارش نسبت به بلندمدت ۳۱ درصد و نسبت به پارسال ۱۷ درصد کاهش داشته است.
طبق میانگین آماری ۱۰ ساله، ۹۹.۴۶ درصد مساحت خراسان جنوبی متأثر از خشکسالی است و فقط ۴۴ صدم درصد مساحت استان در وضعیت نرمال قرار دارد.
همچنین از مجموع مساحت استان ۱.۴ درصد شرایط خشکسالی خفیف، ۲۳ درصد خشکسالی متوسط، ۷۵ درصد خشکسالی شدید و درصد کمی از مساحت استان تحت تأثیر خشکسالی بسیار شدید است.
خراسان جنوبی بیش از ۲۲ سال با خشکسالی و قهر طبیعت روبه‌رو است؛ خشکسالی چنان در ریشه و خاک این منطقه نفوذ کرده که درختان، باغ‌ها، چشمه‌ها، قنات‌ها، چاه‌ها، دام‌ها، سد‌ها و حتی منابع آب زیر زمینی، خاک و هوا هم از آسیب آن در امان نمانده‌اند.
کم‌آبی مهمترین پیامد خشکسالی در شرق کشور است؛ به طوری که هم اکنون به طور میانگین ۳۹۲ روستای خراسان جنوبی با جمعیت ۴۵ هزار نفر با تانکر آبرسانی می‌شود. همچنین در تابستان امسال به دلیل تداوم خشکسالی‌های مستمر و کاهش ذخایر منابع آب زیر زمینی در پنج شهر و ۱۷ مجتمع آبرسانی استان دچار تنش آبی هستیم.
به دلیل خشک شدن چشمه‌ها، قنوات، چاه‌های مالداری و کاهش آبدهی آن ها، کم‌آبی شدید گریبانگیر دامداران و عشایر هم شده و هم اکنون چهار هزار و ۴۵۰ خانوار عشایر خراسان جنوبی و بیش از چهار هزار رأس دام نیازمند تامین آب شرب هستند.
براساس آمار شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی میزان وابستگی به منابع آب زیر زمینی در استان ۸۸.۷ درصد و وابستگی به آب‌های سطحی ۱۱.۳ درصد است. در حالی که وابستگی به منابع آب زیر زمینی در کشور ۵۵ درصد و وابستگی به آب‌های سطحی ۴۵ درصد اعلام شده است.
اما مهمترین مشکل در خراسان جنوبی اضافه برداشت از منابع آب زیر زمینی است؛ به گونه‌ای که سالانه ۱۲۰ میلیون مترمکعب اضافه برداشت ثبت شده و کسری تجمعی استان از دهه ۶۰ تاکنون چهار میلیارد مترمکعب است که کمیت و کیفیت منابع آب زیر زمینی را به شدت تحت تأثیر قرار داده است.
با برداشت بی‌رویه از منابع زیر زمینی بر اثر خشکسالی مستمر، افت سطح منابع آب زیر زمینی و کسری مخزن ایجاد شده و ۸ دشت خراسان جنوبی ممنوعه بحرانی، ۱۸ دشت ممنوعه و ۹ محدوده مطالعاتی فاقد تخصیص است که در مجموع ۷۴ درصد دشت و محدوده‌های مطالعاتی استان از نظر آب قابل برنامه‌ریزی ممنوعه و ممنوعه بحرانی است.
بیشتر بخوانید
سال‌ها است کارشناسان نسبت به وقوع پدیده فرونشست در دشت‌های خراسان جنوبی هشدار داده‌اند، اما در یک دهه اخیر نشانه‌های مختلف این زلزله خاموش در ۱۷ محدوده مطالعاتی استان از جمله دشت‌های سرایان، سده، چاهک موسویه، طبس، مختاران، سهل‌آباد و خضری مشاهده شده است.
به گفته کارشناسان حوزه آب در خراسان جنوبی فرونشست زمین در اکثر دشت‌های استان رخ خواهد داد. چرا که کسری مخزن زیادی در محدوده‌های مطالعاتی هر سال ایجاد می‌شود و سطح آب زیر زمینی خراسان جنوبی سالانه ۲۶ سانتی متر در حال افت است.
بنابر اعلام شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی براساس استاندارد‌های جهانی سالانه ۴۰ درصد حجم ورودی آب به سفره‌های زیر زمینی را می‌توان برداشت کرد که در خراسان جنوبی به مرحله فوق بحران رسیده‌ایم و ۱۶۰ درصد آب قابل برنامه‌ریزی را استفاده می‌کنیم که زنگ خطر جدی برای منابع آب زیر زمینی است.
سد‌های خراسان جنوبی هم در چند سال اخیر در برابر خشکسالی کم آورده‌اند؛ به گونه‌ای که از ۷۵ میلیون مترمکعب حجم ذخیره سد‌های استان حدود ۱۰ میلیون مترمکعب آب دارد و ۸۵ درصد مخازن سد‌ها خالی از آب است.
اجرای سند سازگاری با کم‌آبی استان از سال ۱۳۹۸ قرار بود نجات بخش منابع آب زیر زمینی شرق کشور باشد، ولی با گذشت چند سال از زمان اجرای این سند مدیریت مصرف در بخش‌های مختلف به صورت هماهنگ پیش نرفته و در مجموع ۳۷.۴ درصد از برنامه سالانه خود عقب افتاده است.
کمبود علوفه از دیگر اثرات خشکسالی در این استان پهناور است؛ چرا که بر اثر کاهش شدید بارندگی‌ها، رویش گیاه در مراتع استان به شدت کاهش یافته و در بهار امسال میزان تولید علوفه قابل بهره‌برداری در مراتع ۵۹ درصد کاهش داشت.
فقر مراتع و نبود علوفه مورد نیاز دام در خراسان جنوبی سبب شده تا دامداران برای تغذیه دام‌های خود از علوفه دستی استفاده کنند و خشکسالی باعث شده که تولیدات محصولات دامی و لبنی عشایر در بهار امسال نسبت به مدت مشابه پارسال ۱۸ درصد کاهش یابد.
خشکسالی در ۲ دهه گذشته آسیب‌های جدی به حیات وحش این استان نیز وارد کرده و باعث کاهش زادآوری حیات وحش شده که جمعیت آنان را به شدت تحت تأثیر قرار داده است.
همچنین در چند سال اخیر تعداد زیادی سنگ آب‌ها و چشمه‌های مناطق حفاظت شده خراسان جنوبی خشک شده و آب بقیه چشمه‌ها هم کاهش یافته است. لذا حیات وحش در برخی مناطق چشم به راه تانکر آبرسانی هستند.
اقتصاد خراسان جنوبی بر پایه کشاورزی بوده و اثرات خشکسالی در بخش زراعی، باغی، دام و طیور استان محسوس است؛ هرچند کشاورزان سختکوش منطقه با وجود کم‌آبی راه تولید را ادامه داده‌اند.
استمرار خشکسالی علاوه بر باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی، بلای جان منابع طبیعی نیز شده به گونه‌ای که ۸۰ هزار هکتار از جنگل‌های طبیعی خراسان جنوبی آسیب جدی دیده است.
افزایش دما و گرد و غبار از دیگر پیامد‌های کاهش بارندگی و تداوم خشکسالی است، به گونه‌ای که از ابتدای سال آبی جاری به طور میانگین دمای هوا در خراسان جنوبی ۱.۲ درجه نسبت به بلندمدت افزایش یافته و تابستانی سختی را از نظر گرما پیش‌رو مردم استان گذاشته است.
امسال گرما رکورد ۳۰ ساله خود را شکست و ایستگاه دهسلم نهبندان با دمای ۴۹ درجه سلسیوس از جمله گرمترین ایستگاه‌های کشور و شهر بیرجند با ثبت دمای ۴۳ درجه سلسیوس به عنوان دومین مرکز استان گرم کشور به ثبت رسید.
خراسان جنوبی جزو ۶ استان اول کشور به لحاظ غبارخیزی است که امسال هم با افزایش روز‌های ناسالم ناشی از گرد و غبار مواجه شده و طبق داده‌های ایستگاه‌های پایش هوا تا اواسط تیر امسال ۲۰ روز کیفیت هوای سه شهرستان خراسان جنوبی نامطلوب بوده که بیشترین روز‌ها مربوط به شهرستان زیرکوه است.
به گفته مسئولان و کارشناسان، تسریع در اجرای طرح انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان به خراسان جنوبی، اجرای سند سازگاری با کم‌آبی، بهینه‌سازی مصرف آب در بخش کشاورزی که بیشترین مصرف را در استان دارد، اصلاح شبکه‌های فرسوده آب شهری، افزایش اعتبارات و باروری ابر‌ها راهکار‌هایی برای مقابله موثر با خشکسالی و کم‌آبی در کنار همکاری مردم برای صرفه‌جوبی در مصرف آب است.
منبع: ایرنا