امروزه سرنوشت بسیاری از مناطق کشور ما با آب قرار گرفته است و خشکسالی بزرگترین چالش قرن نامیده می‌شود و این پدیده در شمالشرق کشور در سال‌های اخیر نمود بیشتری یافته و زندگی مردم زیادی در خراسان شمالی را تحت تاثیر قرار داده است.
ما انسان‌ها سالهاست که نسبت به این پدیده بی تفاوت بوده‌ایم و حال که وجب به وجب از خاک این دیار را فرا گرفته است به فکر برخورد به آن افتاده‌ایم، اما در برخورد به گسترش بیابان باید در ابتدا دلایل توسعه این پدیده را واکاوی تا بتوان با آن مقابله کرد.
کارشناسان؛ تخریب زمین، تصرف و تغییرکاربری‌های غیرمجاز، کاهش نزولات جوی و نفوذپذیری خاک، تبدیل مراتع به دیم زارها، افزایش تبخیر در اثر تخریب بافت خاک، استفاده بی‌رویه از آب‌های زیر زمینی و بروز خشکسالی‌های مستمر و چرای بیش از ظرفیت مراتع در سطح دشت‌ها را از دلایل گسترش بیابان می‌دانند.
واکاوی علل پدید آمدن بیابان این نتیجه را آشکار می‌سازد که به تناسب توسعه زندگی بشر و افزایش خواسته‌ها و نیاز‌های آن، انسان سعی در بهره گیری بیشتر از منابع خدادادی برای رفع نیاز‌های خود داشته است.
در مجموع می‌توان اینگونه بیان کرد که بیابان‌زایی یا بیابانی شدن پدیده‌ای است که در اثر عملکرد نادرست انسان در طبیعت پدید می‌آید و این کار را سخت‌تر کرده است.
براساس نتایج آخرین بررسی‌های انجام شده از نقشه پوشش گیاهی حاکی از آن است که در حدود ۶۶.۲ درصد از مراتع کشور معادل ۵۶ میلیون هکتار جزو مراتع کم تراکم، ۲۵.۳ درصد معادل ۲۱ میلیون و ۴۱۹ هزار هکتار جزو مراتع نیمه متراکم و ۸.۵ درصد از مراتع کشور معادل هفت میلیون و ۱۸۱ هزار هکتار جز مراتع متراکم هستند.
با این توصیف؛ توسعه بیابان در این خطه از شمالشرق کشور تعریف چندانی ندارد و گستره حوزه منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی ۲ میلیون و ۳۳ هزار و ۳۶ مساحت هکتار است که از این وسعت یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مرتع، بیش از ۱۸۳ هزار هکتار بیابان و ۴۳۴ هزار و ۵۵۰ هکتار جنگل است.
۱۸۳ هزار و ۶۳۶ هکتار معادل ۹ درصد وسعت منابع طبیعی خراسان شمالی را بیابان تشکیل می‌دهد که ۱۱۲ هزار هکتار در شهرستان جاجرم، ۳۹ هزار هکتار در اسفراین و ۳۱ هزار هکتار در گرمه و عمده اراضی بیابانی استان در حوزه کال شور در سه شهرستان جاجرم، گرمه و اسفراین واقع است.
اگرچه مقابله با بیابان باید از سال‌های گذشته انجام می‌شد، ولی در دولت سیزدهم عزمی جدی برای مقابله با این پدیده آغاز شد و اجرای حدود ۱۳ هزار هکتار عملیات بیابانزدایی، کاشت ۱۶ میلیون اصله نهال، تخصیص افزون بر ۱۰ میلیارد تومان به طرح‌های بیابانزدایی از عمده‌ترین فعالیت‌های حفظ منابع طبیعی در این استان محروم است.
اجرای حدود ۱۳ هزار هکتار عملیات بیابانزدایی
۱۸۳ هزار و ۶۳۶ هکتار معادل ۹ درصد گستره منابع طبیعی استان بیابان است که در مجموع ۱۱۲ هزار هکتار از این سطح در گستره شهرستان جاجرم، ۳۹ هزار هکتار در شهرستان اسفراین و ۳۱ هزار هکتار در شهرستان گرمه واقع است.
همچنین ۳۹ هکتار از سه مساحت شهرستان جاجرم، گرمه و اسفراین را اراضی شور، دق‌های رسی و بیرون زدگی سنگی تشکیل می‌دهد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی در خصوص عملیات بیابان زدایی در این استان تصریح می‌کند: عملیات بیابان زایی، حفاظتی و مراقبتی در قالب پروژه‌های مختلف در سطح ۱۲ هزار و ۸۲۰ هکتار از عرصه‌های استان در سال ۱۴۰۱ اجرا شد.
علی اسدی بیان می‌کند: بر این اساس نهالکاری در۳۸۰ هکتار، مدیریت روان آب در ۲۵۰ هکتار، مراقبت و آبیاری در ۴۱۵ هکتار و تهیه طرح اجرایی مدیریت مناطق بیابانی در ۱۰ هزار هکتار اجرا شده است ضمن اینکه در این بازه زمانی هزار و ۷۷۵ نفر ساعت آموزش و توانمندسازی ترسیب کربن برگزار شد.
وی می‌افزاید: عوامل متعدد طبیعی شامل محدودیت‌های اقلیمی، سازند‌های زمین شناسی حوضه کال شور شهرستان گرمه که نقش عمده‌ای درشور شدن آب‌های سطحی، زیرزمینی و شور و قلیا شدن خاک در شهرستان‌های جاجرم و گرمه شناسایی و با این روند از بیابانزدایی مقابله می‌شود.
اسدی بیان می‌کند: همچنین عوامل انسانی از جمله دامپروری و تشدید فشار بر پوشش گیاهی مراتع بیابانی با توان اکولوژیک پایین در شهرستان‌های جاجرم، گرمه و اسفراین از دیگر عوامل رشد بیابان در خراسان شمالی است.
وی ترویج روش‌های غیرصحیح کشاورزی و بهره‌برداری بی رویه از آب‌های زیرزمینی را از دیگر عوامل تشکیل و ایجاد بیابان عنوان می‌کند و می‌گوید: همچنین فرسایش بادی، افت سطح آب‌های زیرزمینی، گسترش اراضی شور و صدمه به تولید در بخش کشاورزی از تبعات گسترش بیابان در این خطه به شمار می‌رود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی ادامه می‌دهد: سال گذشته تاکنون نیز ۱۲ طرح مطالعاتی در مساحت ۱۷۵ هزار و ۸۷۹ هکتار اجرا و مساحت عملیات بیابان زدایی پیشنهادی در طرح‌های مطالعاتی ۱۰۲ هزار و ۵۵۹ هکتار بوده که از این میزان ۲۴ هزار و ۶۵۹ هکتار از آن اجرا شده است که برای مابقی اجرای طرح ۳۱۰ میلیارد تومان نیاز دارد.
همچنین ۱۵ هزار و ۸۱۳ هکتار مساحت جنگل‌های دست کاشت بیابانی است و احاله طرح‌های مرتعداری در عرصه بیابانی هم ۲۶ هزار و ۶۱۷ هکتار است.
کاشت ۱۶ میلیون اصله نهال
پویش "کاشت یک میلیارد درخت" از ۱۵ اسفندماه در سراسر کشور آغاز شد؛ این پویش یک طرح چهار ساله است که در جریان آن سالانه ۲۵۰ میلیون نهال تولید و با همکاری مردم در نقاط مورد نظر کاشته می‌شود.
اسدی در ادامه به کاشت نهال و اقداماتی در راستای پیشگیری از توسعه بیان اشاره می‌کند و می‌افزاید: تولید و کاشت ۱۶ میلیون اصله نهال در این استان در قالب طرح ملی تولید و کاشت یک میلیارد درخت طی فعالیت چهار ساله هدفگذاری شد.
وی بیان می‌کند: با اجرای این طرح در بازه زمانی چهار ساله در نهایت ۳۲ هزار هکتار به عرصه‌های فضای سبز استان افزوده می‌شود و دستگاه‌های اجرایی، آموزش و پرورش، اوقاف، دانشگاه‌ها و کشاورزان در طرح تولید و کشت نهال همکاری می‌کنند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی با اشاره به اینکه در این طرح گونه‌های باغی تولید و کشت نمی‌شود بیان می‌کند: گونه‌های جنگلی کم آب همچون صنوبر، داغداغان، دغدک، سیاه تلو و سبزخشت، پسته، فندوق، بادام وحشی است که صرفه اقتصادی نیز دارد.
وی می‌افزاید: براساس آخرین آمار‌ها فرسایش خاک در استان بین سه تا پنج برابر سطح کشور است که کاشت درخت در عرصه‌های منابع طبیعی می‌تواند نقش موثری در کاهش فرسایش خاک داشته باشد.
خراسان شمالی ذخیره گاه ژنتیک انواع گیاهان و درختان جنگلی است و ۲۵ هزار هکتار از جنگل‌های هیرکانی در این استان قرار دارد و ۳۵۰ گونه گیاه دارویی، معطر و ادویه‌ای در این استان شناسایی شده است که بیشتر این گونه‌ها قابلیت صنعتی شدن دارند.
تخصیص افزون بر ۱۰ میلیارد تومان به طرح‌های بیابانزدایی
رییس اداره بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی هم در ادامه در خصوص اعتبارات تخصیص یافته برای بیابان زدایی می‌گوید: سال گذشته از محل اعتبارات ملی و استانی، ۱۰ میلیارد و ۴۵۹ میلیون تومان برای بیابان زدایی استان تخصیص یافت و از مجموع این اعتبار ۹ میلیارد و ۱۸۹ میلیون ۵۰۰ هزار تومان از منابع ملی و مابقی استانی بوده است.
حسن امامی تصریح می‌کند: این میزان اعتبار برای انجام طرح بیولوژیک شامل نهال کاری در سطح ۳۸۰ هکتار، عملیات مراقبت آبیاری سنواتی در سطح ۴۱۵ هکتار و عملیات مدیریت روان آب در سطح ۲۵۰ هکتار و تهیه طرح مطالعات اجرایی مدیریت مناطق بیابانی صفی آباد در سطح ۱۰ هزار هکتار هزینه شده است.
وی با بیان اینکه طرح‌های بیابان زدایی از مهرماه هر سال اجرا می‌شود بیان می‌کند: برای سال جدید نیز طرح‌های پیشنهادی به منظور بیابان زدایی استان به سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور ارسال و پس از اختصاص اعتبار و ابلاغ اجرایی خواهد شد.
رییس اداره بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی تصریح می‌کند: در سال ۱۴۰۰ نیز برای طرح بیابان زدایی پنج میلیارد و ۵۱۰ میلیون تومان از اعتبار ملی مصوب شد که از این میزان ۸۲ درصد آن تخصیص یافت.
امامی خاطرنشان می‌کند: از این میزان اعتبار سه میلیارد و ۸۵۰ میلیون تومان برای یک هزار و ۳۲۹ هکتار برای مراقبت و آبیاری، ۱۰۰ هکتار نهالکاری و هزار و ۵۰۰ هکتار قرق انجام شده است و همچنین یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون تومان برای طرح ترسیب کربن در شهرستان گرمه و جاجرم و اسفراین هزینه شده است.
گستره حوزه منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی ۲ میلیون و ۳۳ هزار و ۳۶ مساحت هکتار است که از این وسعت یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مرتع، بیش از ۱۸۳ هزار هکتار بیابان و ۴۳۴ هزار و ۵۵۰ هکتار جنگل است.
۱۸۳ هزار و ۶۳۶ هکتار معادل ۹ درصد وسعت منابع طبیعی خراسان شمالی را بیابان تشکیل می‌دهد که ۱۱۲ هزار هکتار در شهرستان جاجرم، ۳۹ هزار هکتار در اسفراین و ۳۱ هزار هکتار در گرمه است.
عمده اراضی بیابانی استان در حوزه کال شور در سه شهرستان جاجرم، گرمه و اسفراین واقع است.
منبع: ایرنا