کاروانسرا‌های قدیمی یادگار‌هایی با ارزش از معماری اصیل ایرانی است که از روزگار کهن به دلایل گوناگون ارتباطی، اقتصادی، نظامی، جغرافیایی و مذهبی اهمیت داشته و امروزه از مقاصد گردشگری به شمار می‌رود و یکی از زیباترین و جذاب‌ترین آثار تاریخی به جای مانده از گذشته در ایران هستند.
کاروانسرا‌ها در گذشته محل آسایش و حفاظت کاروانیان بود و موقعیت اقلیمی و طبیعی نیز در پیدایش این بنا‌ها سهم به سزایی داشت و با گذشت زمان این آثار کهن معماری ایرانی محل بازدید مسافران و گردشگران قرار گرفته است.
پررونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسرا‌ها را می‌توان دوره صفویه دانست. در این دوران بود که شاه عباس یکم با توجه به تدبر خود در تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم یکی از الزامات این کار را احیای کاروانسرا‌ها دانست و پژوهشگران همین موضوع را یکی از دلایل اشتهار بیشتر کاروانسرا‌ها به کاروانسرای شاه عباسی می‌دانند.
عصر صفوی را دوران طلایی احداث کاروانسرا‌های بزرگ می‌دانند، عصری که در آن راه‌ها و کاروانسرا‌های متعدد در گستره ایران زمین ساخته شد و آن طور که می‌گویند، شاه عباس صفوی دستور داده بود تا ۹۹۹ کاروانسرا را به منظور بالا بردن ضریب امنیت تجاری و آسایش مسافران در مناطق مختلف کشور بسازند.
قرار گرفتن کرمانشاه در مسیر عتبات‌عالیات تردد زوار و علمای دینی از این منطقه به سمت عراق عاملی شد تا این استان هم سهمی از این کاروانسرا‌ها داشته باشد و در استان کرمانشاه چندین کاروانسرا وجود دارد که بیشتر برای کاروان‌های زیارتی مورد استفاده قرار می‌گرفته اند که کاروانسرا‌های بیستون، ماهیدشت، اسلام آبادغرب و قصرشیرین از جمله آن است.
کاروانسرا، مسافرخانه‌ها یا مهمان‌خانه‌هایی بودند که در فضای بزرگ برای راحتی کاروان‌ها ساخته شدند و اغلب در این نوع مهمان‌خانه‌ها که حیاطی بزرگ دارند، اتاق‌ها و سکو‌هایی برای استراحت مسافران وجود دارد و معماری سنتی ایرانی را به تصویر می‌کشند.
کاروانسرای بیستون معروف به کاروانسرای شاه عباسی در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی کرمانشاه و در محل روستای «بیستون کهنه» قرار دارد. این کاروانسرا به سبک چهار ایوانی دارای مساحت ۶ هزار مترمربع به ۸۳.۶۰ متر طول و ۷۴.۵۰ متر عرض است. در چهار گوشه این بنا برج‌هایی قرار دارد که برج‌های ضلع غربی مدور و برج‌های ضلع شرقی هشت ضلعی است. دیوار محیطی این کاروانسرا از داخل و خارج تا کف طاق نما‌ها با سنگ‌های تراشیده و از کف طاق نما‌ها به بالا با آجر ساخته شده و دروازه ورودی این کاروانسرا به عرض ۵۰.۳ متر در ضلع جنوبی است و در هر طرف این دروازه هفت طاق نما قرار دارد.
پس از دروازه، فضایی سرپوشیده با طاق جناغی دیده می‌شود که در طرفین آن، دو ایوان با طاق هلالی است. در ابتدای این ایوان‌ها، راه پله‌ای برای ورود به پشت بام ساخته شده است. این فضای سرپوشیده به یک فضای هشت ضلعی با طاق گنبدی منتهی می‌شود. در طرفین این فضای هشت ضلعی، دو ایوان وجود دارد و هر یک از این ایوان‌ها دارای سه درگاه است. این فضای گنبددار به حیاط کاروانسرا راه دارد.
در هر یک از اضلاع کاروانسرا، شش اتاق چهار ضلعی قرار دارد، در جلوی هر یک از اتاق‌ها ایوان سنگ فرشی دیده می‌شود و در چهار کنج حیاط نیز چهار ایوان شش ضلعی وجود دارد. در ضلع مقابل درگاه ورودی کاروانسرا، شاه نشینی ساخته شده است. در پشت اتاق‌های کاروانسرا، اصطبل‌های درازی ساخته شده است. این کاروانسر به دستور شاه عباس اول صفوی ساخته شد. با توجه به کتیبه‌ای که از شاه سلیمان صفوی در این بنا باقی مانده، به نظر می‌رسد بنای این کاروانسرا در زمان پادشاهی شاه سلیمان و صدارت شیخ علی خان زنگنه خاتمه یافته است. این مکان در زمان سلطنت ناصر الدین شاه قاجار و صدارت «میرزا آقا خان نوری» توسط «حاجی جعفرخان معمار باشی اصفهانی» مورد مرمت قرار گرفت.
کاروانسرای شاه عباسی در مقابل فرهاد تراش واقع شده است. این کاروانسرا در بنای قدیمی به سبک ۴ ایوانی ساخته شده است، بدین صورت که در هریک از اضلاع کاروانسرا ۴ برج با اشکال متفاوت قرار گرفته و ورودی آن در قسمت جنوبی بنا است.
این کاروانسرا از نظر موقعیت جغرافیایی نزدیک مراکزی، چون فرهاد تراش، کتیبه بیستون، نقش برجسته تلاش، غار مردودر، پل خسرو، غار خر، غار مرتاریک، رستوران شب نشین‌ها بیستون، رستوران سعید، رستوران برومند کیانی، سفره خانه و کافه گل صحرا، باغ برکه بهرامی، فروشگاه بزرگ صفری، پاساژ بشیری می‌باشد. همچنین از اقامتگاه‌های نزدیک به این کاروانسرا می‌توان به هتل بین المللی بیستون، اقامتگاه دینور، هتل و رستوران جمشید، مهمانسرای کلاسیک، مهمانسرای بیستون نیز اشاره کرد.
سبک و سیاق این کاروانسرا مطابق با الگوی معماری کاروانسرا‌های دوره صفوی است. تا سال‌های اخیر این کاروانسرا در دست قوای نظامی و انتظامی بود و طبیعتاً آسیب‌هایی را هم متحمل شده بود، اما پس از نامزدی مجموعه تاریخی بیستون برای ثبت در فهرست میراث جهانی به سازمان میراث فرهنگی واگذار شد، این سازمان نیز آن را مرمت کرد تا امروزه به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری استان کرمانشاه، پذیرای گردشگران و میزبان برنامه‌های فرهنگی باشد. این اثر در تاریخ ۱۳ مرداد ۱۳۵۳ با شماره ثبت ۹۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
از آنجا که کاروانسرای بیستون تقریباً در منتهی الیه غربی مجموعه آثار تاریخی بیستون قرار گرفته، گاهی گردشگران دیدن آن را از دست می‌دهند. حال آن که علاوه بر ساختمان کاروانسرا، محیط طبیعی پیرامون آن نیز به‌ویژه در فصل بهار تماشایی است.
کاروانسرای شاه عباسی با مساحتی بیش از ۶۰۰۰ متر مربع، به فرم چهار ایوانی، با ظرفیت پذیرش ۱۰۰ میهمان، دارای ۲۰ واحد پذیرایی استاندارد و سوییت‌های رویال و امپریال با طراحی سنتی و برخواسته از معماری اصیل دوران صفوی است و شرایط حضور گردشگران داخلی و خارجی را به بهترین شکل ممکن فراهم آورده است.
این کاروانسرا بر روی بقایایی از یک بنای سنگی دوره ساسانی معروف به کاخ خسرو ساخته شده است و ایلخانیان با الحاق دیوار‌هایی به دیوار‌های محیطی بنای ساسانی، این کاروانسرا را احداث کردند و این کاروانسرا به ابعاد ۸۰*۸۵ متر با لاشه سنگ و آجر به همراه ملاط گچ ساخته شده است.
درگاه ورودی آن در جبهه شرقی بنا قرار دارد و به حیاط مرکزی منتهی می‌شود. در اطراف حیاط نیز مجموعه‌ای از اتاق‌های مستطیل شکل دیده می‌شود. در سه ضلع شرقی، شمالی و جنوبی، ایوان‌ها و اتاق‌ها قرار دارند و در کنار هر ایوان دو اتاق ساخته شده است. در ضلع غربی در جلوی هر اتاق، ایوان کوچکی وجود دارد.
«کاروانسرای ماهیدشت» یکی از آثار دوران صفویه که در مسیر کنونی کرمانشاه- اسلام آبادغرب در بخش ماهیدشت قرار دارد و ورودی ساختمان در بخش جنوبی قرار گرفته و دو سکوی دراز و بلند در طول ورودی کاروانسرا به چشم می‌خورد و محل خوبی برای استراحت است گوشه‌های بیرونی بنا به صورت مدور ساخته شده و در نمای جنوبی کاروانسرا، چهارطاق نما با طاق‌های جناغی زینت بخش معماری آن است. ساختمان کاروانسرا دارای حجره‌ها، سکوها، دالان‌ها واتاق‌هایی برای استراحت مسافرانه که دالان‌ها به وسیله نورگیر‌های تعبیه شده در سقف روشنایی می‌گیرند این کاروانسرا به دستور شاه عباس اول صفوی احداث شد و طبق کتیبه موجود در زمان ناصر الدین شاه تعمیر شد.
این کاروانسرای چهار ایوانی در داخل شهر ماهیدشت قرار دارد و ابعاد آن ۶۵*۶۵ متر است. ورودی آن در قسمت جنوبی بنا است. دو سکوی دراز و بلند در طول این ورودی قرار دارد. گوشه‌های بیرونی این کاروانسرا به صورت مدور است. در هر طرف ورودی کاروانسرا دو فضای دو طبقه ایوان مانند قرار دارد. در نمای جنوبی کاروانسرا نیز در هر طرف ورودی، چهار طاق نما با طاق جناغی ساخته شده است. پس از ورودی، هشتی گنبدداری قرار دارد که به حیاط کاروانسرا منتهی می‌شود. در اطراف حیاط نیز مجموعه‌ای از اتاق‌ها جهت استراحت کاروانیان و در پشت آن‌ها نیز اصطبل‌های سراسری ساخته شده است. این کاروانسرا به دستور شاه عباس اول صفوی احداث شد و طبق کتیبه موجود در زمان ناصر الدین شاه تعمیر شد.
این کاروانسرا در داخل شهر قصرشیرین قرار دارد و متأسفانه در اثر حملات نظامیان عراقی آسیب زیادی دیده و تنها قسمت ورودی آن باقی مانده است. در سال‌های اخیر میراث فرهنگی اقدام به بازسازی آن نموده است. این کاروانسرا نیز تا حدودی شبیه کاروانسرا‌های بیستون و ماهیدشت است. ورودی طاق دار آن در ضلع جنوبی قرار دارد. در هر طرف ورودی سکویی دراز ساخته شده است. پس از ورودی، هشتی گنبدداری قرار دارد که به حیاط مرکزی راه دارد.
در چهار طرف حیاط ایوان‌های بزرگی با طاق جناغی دیده می‌شود. همچنین در اضلاع حیاط مرکزی تعدادی اتاق ساخته شده است. در جلوی هر یک از این اتاق‌ها ایوان کوچکی و در پشت اتاق‌ها، اصطبل‌های درازی احداث شده است. این کاروانسرا با لاشه سنگ و آجر ساخته شده و در برخی از قسمت‌های آن از جمله ورودی، از آجر‌های بنا‌های ساسانی نیز استفاده شده است.
کاروانسرای شاه عباسی اسلام آباد در گذشته در حاشیه شهر بوده و اکنون با رشد جمعیت مکان آن در داخل شهر قرار گرفته است. این کاروانسرا در مسیر راه قدیم اسلام آباد قرار داشته و فاصله آن با رودخانه ارمنی (پل زنگنه) کمتر از دو هزار متر است.
این کاروانسرا در تاریخ ۱۳۴۸ با شماره ثبت ۸۴۰ در مجموعه آثار تاریخی ایران ثبت ملی شده است و دارای دو درب ورودی بوده که یکی از پشت، رو به کوه پشت شهر باز می‌شده است که به آن درب پشتی گفته اند و درب اصلی هم رو به قبله و کوه زواره کویه باز شده است.
بنای درب اصلی دو طبقه بوده و دو اتاق روی آن قرار داشته که از کناره‌های درب چوبی آن دو راه پله به آن‌ها وصل بوده است. همچنین این راه پله‌ها برای رفتن به پشت بام کاروانسرا نیز مورد استفاده بوده است و اتاق‌های طبقه دوم به عنوان اتاق نگهبانی کاروانسرا ایجاد شده اند.
کاروانسرا دارای حیاطی بزرگ بوده که به صورت چهار گوش اطراف آن حجره قرار داشته است و وسط حیاط چاه آبی حفر شده که آب کاروانسرا از آن تأمین شده است. ضلع شرقی اصطبل بوده است و کاروان به محض ورود به حیاط کاروانسرا حیوانات خود را به سمت ضلع شرقی برنده اند تا در اصطبل نگهداری شوند.
بین ضلع غربی و شرقی کاروانسرا تفکیکی وجود نداشته و دارای حیاط مشاع بوده است. حجره‌های کاروانسرا در کنار هم دارای درب مستقل بوده اند و هر حجره دارای ایوانکی در قسمت جلوی خود بوده که در برخی از فصول سال از آن استفاده می‌شده است. دیوار بیرونی کاروانسرا دارای ایوانکی‌هایی به همین صورت بوده است .
منبع مهر