آن طور که کارشناسان بافت و بناهای تاریخی گفته‌اند، جنوب میدان نقش جهان یکی از دست نخورده‌ترین اجزای بافت‌های تاریخی اصفهان را دارد. این بافت دارای پلاک‌های صفوی، قاجاری و پهلوی است که مطابق نظر کارشناسان، حفظ آنها به سبب صیانت از معماری تاریخی حائز اهمیت است با این حال هفته گذشته تخریب یک خانه قاجاری و ستاره دار در طرح تفصیلی و دو خانه پهلوی، کارشناسان میراث فرهنگی را نگران کرد.
سوال این است که چرا میراث فرهنگی پیش از این که مالکان تصمیم به تغییرات اینچنینی بزنند، برای شناسایی خانه‌های تاریخی بافت جنوبی میدان نقش جهان و ستاره دار اعلام کردن آنها اقدام نکرده است؛ علاقه مندان میراث فرهنگی معتقدند می‌توان با کالبدهای تاریخی هم اقدام به ایجاد کاربری‌هایی مثل اقامتگاه سنتی کرد حالا اما از سویی مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان تغییر کاربری به پارکینگ را رد می‌کند و می‌گوید که قرار است این محدوده اقامتگاه سنتی شود و از سوی دیگر معاون شهرسازی و معماری اداره کل راه و شهرسازی استان بر نبود مصوبه کمیسیون ماده ۵ برای تغییر کاربری در این محدوده تاکید دارد.
سایه تهدید برسر بافت تاریخی جنوب میدان نقش جهان اصفهان
بررسی اسناد، نقشه‌ها و عکس‌های هوایی بافت جنوب میدان نقش جهان، خانه قاجاری و ۲ باب خانه پهلوی در ابتدا یک پلاک بوده اند که بعدها ۲ خانه پهلوی در جنوبِ خانه قاجاری ایجاد می‌شود اما حالا آخرین عکس‌های هوایی که مربوط به سال ۰۰ ۱۴ است، نشان می‌دهد که پلاک‌های پهلوی اول تا ۱۴۰۰ هم تخریب نشده و در و پنجره‌های خانه قاجاری موجود بوده اما به یکباره تغییرات و تخریب‌هایی در یک سال اخیر شده تا اینکه به طور کامل خانه‌های پهلوی و جبهه غربی خانه قاجاری تخریب شده است.
شهرداری منطقه ۳ اما در این میان بر اینکه تنها اجازه تخریب دیوار مشرف به گذر را داده و اینکه اجازه هیچ تخریب دیگری را به مالک نداده تاکید می‌کند.
طرح بازآفرینی بافت جنوب میدان که در سال ۱۳۸۶ مصوب و تغییراتی را در سال ۱۳۹۲ داشته، قرار است حالا چه سرنوشتی برای بافت تاریخی جنوب میدان رقم بزند؟ آیا قرار است این طرح از بافت و دانه‌های آن حفاظت کند یا اینکه مالکان، خود تصمیم بگیرند که چه کاربری ای به پلاک‌هایشان بدهند؟
دومین خطر اما می‌تواند از پلازا یا همان میدانگاه روبه روی بلوار هشت بهشت، درست مقابل مجسمه استاد علی اکبر بنا، بافت جنوب میدان و مسجد جامع عباسی را تهدید کند. آن طور که یکی از فعالان میراث فرهنگی گفته ممکن است طرحی که فعلا متوقف شده یعنی ادامه بلوار هشت بهشت و ایجاد یک پارکینگ طبقاتی در محل میدانگاه دوباره کلید بخورد و اینگونه خطری بزرگ، بافت جنوب میدان را تهدید کند.
در رابطه با طرح بازآفرینی جنوب میدان نقش جهان اداره کل راه و شهرسازی استان اصفهان اظهار بی اطلاعی می‌کند و به نظر می‌رسد سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان آن را پیگیری می‌کند.
حفظ تک تک پلاک‌هایی که از گذشته باقی مانده مهم است
محمدمهدی کلانتری پژوهشگر مرمت بناها و بافت‌های تاریخی با گریز به تخریب ۳۰ پلاک تاریخی در گذر سال‌های گذشته و در محدوده شرق میدان نقش جهان به دلیل احداث گذر آقا نجفی، افزود: ما با دو نوع تخریب مواجه هستیم. یکی تخریب‌هایی که دستگاههای دولتی انجام می‌دهند و دیگری تخریب‌هایی که اشخاص انجام می‌دهند.در تخریب‌های دولتی همه با هم یکی می‌شوند و میراث چشمش را بر روی پلاک های تاریخی و بافت می‌بندد و یگان حفاظت آن، هیچ اقدامی نمی‌کند البته در پروژه‌های شخصی هم باز تخلف دستگاه دولتی را می بینیم چون یک شخص بدون مجوز نمی تواند اقدام به تخریب کند.
او یادآور شد: در تخریبی که در جنوب میدان نقش جهان اتفاق افتاده، جبهه شمالی یک پلاک قاجاری، باقی مانده است اما با توجه به عکس‌های هوایی، ۲ پلاک پهلوی در جنوب پلاک قاجاری ، بناهای ارزشمندی بوده اند که اگر هم ستاره دار نشده اند به دلیل ترک فعل‌های میراث فرهنگی استان بوده است.
این پژوهشگر مرمت بناها و بافت‌های تاریخی در ادامه گفت: اگر اداره کل میراث فرهنگی اصفهان مجوزتخریب داده است که باید فاتحه میراث فرهنگی را خواند و اگر بدون اجازه میراث این اتفاق افتاده، باز هم باید گفت میراث فرهنگی دقت کافی نداشته است.
کلانتری با بیان اینکه اصفهان دیگر بافت یکپارچه ندارد، گفت : بافت به صورت لکه ای تنها در بخش هایی از اصفهان باقی مانده و تک تک این پلاک ها به این دلیل که استمرار معماری تاریخی در آنها وجود دارد باید حفظ شوند.
او افزود: فرای از موضوع تخریب سه خانه جنوب میدان نقش جهان و مسجد جامع عباسی که یک تخریب شخصی با مجوزهای دولتی است اما یک طرح هم برای این محدده وجود دارد که طرح "بازآفرینی جنوب میدان نقش جهان" است.
دبیر انجمن علمی مرمت دانشگاه علم و صنعت ایران و مدرس دانشگاه سوره گفت: روبه روی خیابان هشت بهشت یک زمین خالی وجود دارد که قبلا تملک و تخریب شد و یک سازه بتونی نیمه کاره هم داخل آن ساخته شده بود که قرار بوده پارکینگ شود اما متوقف شد.
کلانتری یادآور شد: زیر این زمین، چند طبقه پارکینگ وجود دارد. طرحی که گفته می‌شود این است که خیابان هشت بهشت ادامه پیدا کند و این پارکینگ به نوعی تبدیل به زیرگذر و پارکینگ طبقاتی در داخل بافت و در جنوب میدان نقش جهان شود. این طرح بسیارخطرناک و آسیب زننده به بافت تاریخی است
او در توضیح بیشتر گفت: تخریب‌ها برای گذر آقانجفی از سال ۸۹ شروع شد ؛ مخالفت‌های عدیده ای سال ۹۲ و ۹۳ شد و مسئولان شهرداری وقت شفاهی گفتند که این طرحه لغو شده اما اتفاق این بود که به طور مخفیانه در سال ۹۴ کمیسیون ماده ۵ را گذراندند و به صورت کاملا نامحسوس تخریب‌ها را انجام دادند تا اینکه سال ۹۷ متوجه عملیات پیش رونده گذر آقا نجفی شدیم و از طریق شورای عالی شهرسازی و معماری ایران مانع آن شدیم.
از صفر تا صد ۲۲۰۰ زمین تاریخی که صاف شد
لیلا پهلوان زاده، متخصص مرمت، احیا بناها و بافت‌های تاریخی با اشاره به تصاویر هوایی ۱۳۳۵ و نقشه های مربوط به سال ۱۳۴۳ بافت جنوب میدان نقش جهان در مورد الگوی معماری این خانۀ ستاره دار گفت: به دلیل وسعت حریم درختان نمی‌توانیم تشخیص بدهیم که اتاق‌های ضلع شرقی خانه قاجاری تا چه حد ادامه داشته اما اتاق‌های ضلع غربی که حالا کاملا تخریب شده تا پایین ادامه داشته است. به احتمال زیاد این دو خانۀ پهلوی نیز بخشی از جبهۀ جنوبی این خانه بوده که در گذر زمان تخریب و به این دو خانه تبدیل شده است که اظهار نظر دقیق در خصوص آن نیاز به بررسی های بیشتر دارد.
او افزود: با توجه به اندازه گیری‌های دقیق، خان بزرگتر و قاجاری در حدود ۱۴۰۰ مترمربع و هر کدام از خانه های پهلویِ کوچک حدود ۳۸۰ مترمربع مساحت داشته اند و به این ترتیب جمع این تخریب ها بالغ بر ۲۲۰۰ مترمربع است.
این فعال میراث فرهنگی با بیان اینکه خانه‌های یاد شده در آخرین تصویربرداری هوایی سال ۱۴۰۰ موجود بوده اند، گفت: در این تصویرهوایی تمام در و پنجره‌های خانه ای که ستاره دار است، موجود بوده و هر تخریبی که شده از سال ۱۴۰۰ شروع و آرام آرام درو پنجره ها کنده شده است.
پهلوان زاده با اشاره به ادعایی مبنی بر اینکه ۲ خانه پهلوی پیشتر تخریب شده بود، گفت: سوال این است که چگونه برای کوچک‌ترین کاری که یک نفردر ملکی حتی در کوچه پس کوچه‌ها می‌خواهد انجام بدهد ، به محض شروع تخریب، نیروهای اجرایی شهرداری از آسمان و زمین سر می رسند، اما این دو خانۀ پهلوی که روزانه صدها نفر از مردمان محلی و رهگذر و بیش از ۵۰۰ دانش آموز از کنار آن عبور می کنند تخریب شده و کسی هم اطلاع نداشته است. واقعا که این گونه تخریب نیز خود هنری است و باید به تخریب کنندگان آن از این همه سرعت و دقت در پنهان کاری آفرین گفت.
او تاکید کرد: بنا به روال قانونی، اگر مالک می‌خواسته این دو خانه را تخریب کند باید مجوز از شهرداری می‌گرفت و شهرداری هم قاعدتا زمانی که می‌خواسته مجوز را صادر کند باید از کارشناسان میراث نظر می خواسته است. با بازدید، کارشناسان نظرشان را مکتوب می‌گفتند که آیا از نظر آنها خانه‌ها تاریخی هستند یا نیستند اما در مورد این ۲ خانه پهلوی چنین روندی را نداریم و این نشان می دهد که مالک بدون مجوز دو خانه پهلوی را تخریب کرده است.
متخصص مرمت، احیا بناها و بافت‌های تاریخی در ادامه گفت:در مورد دیواره ضلع غربی خانه ستاره دار نگرانی چندانی وجود نداشته اما مالک همین دیوار را اسباب دست کرده و با بزرگ نمایی این نگرانی، شهرداری را ملزم به استعلام از میراث کرده و میراث هم خوشبختانه و مسئولانه در جواب استعلام نوشته است که اگر در مورد این دیوار قرار بر استحکام بخشی است، مطابق با ضوابط می توانند این کار را انجام دهند که این دقت نظر جای بسی تشکر دارد.
پهلوان زاده افزود: مالک از همین اختیاری که به او داده شده سوء استفاده کرده و به جای اینکه این دیوار را استحکام بخشی کند کل اتاق‌های باارزش ضلغ غربی را از بین برده و یکی از اتاق های ضلع شرقی و ضلع شمال غربی را هم تخریب کرده و از این ۲۲۰۰ متر فضای تاریخی، تنها ۳ اتاق باقی گذاشته است.
نکته جالب اینجاست که گفته می‌شود مالک به دنبال کارهای نقشه‌ها برای اقامتگاه سنتی است و در طول این مدت زمان و تا آماده شدن نقشه‌ها از این فضا به عنوان پارکینگ استفاده می‌کند. او ا این گفته ها خاطرنشان کرد: این صحبت ها را چه کسی قبول می کند که یک نفر اول تخریبی را انجام بدهد بعد به دنبال نقشه برود! به این ترتیب مالک خیلی راحت می‌تواند دو یا سه سال کار تهیۀ نقشه‌ها را طول بدهد و بعد از تهیۀ نقشه ها هم می‌تواند بگوید که برای ساختن اقامتگاه پول ندارد؛ نتیجه این می شود که اینجا همین طور به عنوان پارکینگ باقی می ماند و سودش هر روز به جیب مالک واریز می شود.
او افزود: این اولین دست آورد برای مالک است که به مدت دو یا سه سال از این زمین به عنوان پارکینگ استفاده کند و پول دربیاورد. دومین دست آورد مالک هم این است که بعد از دو سال که سر و صداها خوابید، ۲۲۰۰ مترمربع زمین تاریخی که نهایت ۵۰ یا ۶۰ میلیارد ارزش مالی دارد تبدیل به یک زمین بکر حداقل۱۵۰۰ میلیاردی می‌شود.
این عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اصفهان گفت: امیدواریم برای رفع هرگونه شبهه احتمالی از نظر شهروندان، موضوع پارکینگ شدن این فضا حتی برای پارک یک ماشین، از طرف مسئولان برای همیشه منتفی شود و دوستداران میراث فرهنگی نیز متعهد می‌شوند برای کمک به این مالک، به تهیۀ نقشه های معماری این اقامتگاه- آن هم به صورت رایگان- در کمتر از یک ماه و منطبق با وضع و الگوی پیشین بنا اقدام کنند تا هرچه زودتر شاهد شروع عملیات اجرایی این اقامتگاه باشیم.
پهلوان زاده در ادامه ادامه داد: اگر این مکان پارکینگ عمومی شود معلوم می شود که چه دست های پنهانی در کار بوده است و بدین ترتیب برخی کمک کرده اند تا مالک به نیت اصلی اش برسد و بهتر است مجوز این تخریب و مفاد مندرج در آن که چنین اختیاری را به مالک داده است منتشر شود.
این فعال میراث فرهنگی با اشاره به اینکه این خانه‌ها در محدوده جنوب میدان نقش جهان هاشور گردشگری-فرهنگی داشته است، گفت: خانه ستاره دار قاجاری و دو خانه های پهلوی در طرح مصوب گردشگری جنوب میدان نقش جهان که مصوب سال ۱۳۸۶ است و همچنین در آخرین تغییری که این طرح در سال ۹۲ داشته است، موجود و مصوبه گردشگری-فرهنگی دارند ولی شاید منظور دوستان از اینکه می گویند تخریب و تبدیل خانه های تاریخی یاد شده مصوبه کمیسیون ماده ۵ داشته است، همین مصوبه سال ۱۳۹۲ باشد که برای کل این منطقه و نه فقط برای این پلاک ها بوده است.
پهلوان زاده هشدار داد: به جز تخریب این سه خانۀ ارزشمند، نگرانی دیگری هم در خصوص سایر خانه های این محدوده وجود دارد چراکه خانه های زیادی در جنوب میدان وجود دارند که حتی برخی ارزشمند تر از ۲ خانه پهلوی تخریب شده هستند ولی ستاره دار نیستند و حتی بعضی از مالکان این خانه‌ها موفق شده اند با همین عدم ستاره دار بودن، پروانه برای نوسازی بگیرند.
مصوبه کمیسیون ماده ۵ وجود ندارد
معاون معماری و شهرسازی اداره کل راه و شهرسازی استان اصفهان که دبیر کمیسیون ماده ۵ استان است درباره اینکه آیا تخریب و تغییر کاربری پلاک های تخریب شده در جنوب میدان نقش جهان مصوبه کمیسیون ماده ۵ داشته است یا خیر ، گفت: هیچ مصوبه و کمیسیونی در رابطه با محدوده مورد نظر نداشته ایم.
همچنین روابط عمومی این اداره کل درمورد طرح بازآفرینی جنوب میدان نقش جهان گفت: شرکت بازآفرینی ایران طرح مصوبی برای بازآفرینی بافت این محدوده ندارد و اگر شهرداری هم در این رابطه طرحی دارد، اطلاعی ندارم.
مجوز تخریب داده ایم
اما آنچه علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی گفت، اینچنین بود: اینکه مالک مجوز از میراث فرهنگی نداشته است، درست نیست؛ ماجرا هم ایجاد پارکینگ نبوده است.
او در ادامه گفت: مورد کلا یک پلاک بوده است، از آن پلاک هایی که در همه جای ایران زیاد داریم و مالک قسمتی از ملکش را، دو اتاق برای محل زندگی بچه هایشان که تشکیل زندگی داده اند ساخته است. بنابراین به هیچ عنوان دو قواره(پلاک) دیگر واجد ارزش نبوده و مربوط به اواخر دوران پهلوی و بدون هیچ نوع زیبایی و استحکامی بوده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان اینطور توضیح داد: مالک زمین به اداره میراث فرهنگی مراجعه کرد؛ ملک واجد ارزش تاریخی نیست اما یک بخشی از آن راکه منتهی الیه ضلع شمالی بنا باشد اجازه تخریب نداده ایم اما گفته ایم باقی را به دلیل تقاضای ایجاد اقامتگاه سنتی، بر اساس ضوابط و طرح ارتفاعی و معماری همگون با بافت بسازد.
ایزدی با تاکید بر اینکه این مکان تبدیل به اقامتگاه سنتی خواهد شد افزود: پلاک‌های پهلوی به هیچ عنوان فضای واجد ارزش یا ثبتی و تاریخی نداشته و ما هم بر اساس قانون و حمایت خودمان از مالکان ، بخش خصوصی و ایجاد تاسیسات گردشگری مورد نیاز، موافقت کرده ایم که اینجا با رعایت ضوابط بافت تاریخی مصوب تبدیل به اقامتگاه سنتی شود.
او ادامه داد: گفته ایم جانب شمالِ خانه ستاره دار حفظ شود و متقارن با آن با تجمیع دو پلاکی که اصلا ارزش تاریخی ندارد ، نقشه مصوب بیاورند که بررسی کنیم.
مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان اضافه کرد: این خانه یک دیوار گلی آسیب دیده داشت که در بارندگی بخش‌هایی از آن ریخته بود . مالک یک روند چند ماهه گذراند ، نقشه‌ها را به میراث آورد و اصلا بحث ایجاد پارکینگ مطرح نبوده است .
ایزدی تاکید کرد: اعتقاد ما در بافت تاریخی این است که هرچقدر بتوانیم مردم را با کاربری های متناسب تر و کاربری های که بتوان در آنها انتفاعی ایجاد کرد به بافت برگردانیم و اصطلاحا برای گردشگر پاخور ایجاد کنیم.
او همچنین درباره جنوب میدان نقش جهان گفت: طرح جنوب مسجد جامع عباسی و میدان نقش جهان طرحی بود که از سنوات گذشته ادامه پیدا کرده و به تصویب رسیده اما یک بخشی از آنها را گفتند تغییر کاربری بدهید؛ مثلا اینکه املاک شخصی را به کاربری گردشگری تبدیل کنند که این موضوع از لحظ حق و حقوق شرعی درست نیست .
مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان با گریز دوباره به سه باب خانه تاریخی تخریب شده در جنوب میدان نقش جهان، افزود: مالک ملکی که راجع به آن صحبت شد، می‌گوید می‌خواهم این ملک را بخرم و دو قواره غیر ارزشمند را تخریب کنم؛ کمک کنید به من تا تغییر کاربری بدهم . ما هم رفته ایم پیگیری کرده ایم و آن را به کمیسیون ماده ۵ برده ایم؛ تغییر کاربری را برایش مصوب و تخریب کرده ایم. همچنین دستورالعمل و ضوابط به مالک اعلام کرده ایم.
ایزدی ادامه داد: مثلا ۱۰ تا ۱۵ قواره از باغ زره سازان ۵۰ یا ۶۰ سال پیش به افراد واگذار شده است و نوسازی کرده اند. نمی توانیم حقوق مالکان این ۱۵ قواره (پلاک) را که در آن ها ساکن هستند به خاطر اینکه می خواهیم کاربری آنها را گردشگری بگذاریم نادیده بگیریم. ما قانونا حق چنین کاری را نداریم اما اگر روزی خواستند بفروشند، ما هم برای خرید پای میز مذاکره می رویم و اگر خواستند مثل مورد پیش آمده (تخریب و تغییر کاربری سه خانه تاریخی جنوب میدان)بسازند و اقامتگاه ستنی کنند، آن را در فرآیند آیین نامه و ضوابط اجرایی می بریم و حتی تسهیلات می دهیم که یک کار عام المنفعه برای ساماندهی انجام بدهند.
ایزدی تاکید کرد: حمایت از مالکان و حفاظت از بافت برای ما اولویت است. در طرح ساماندهی بافت تغییری ایجاد نشده است و فقط کاربری ها را بر اساس نیاز تغییر می دهیم.
او با بیان اینکه نگاهشان این است که حقوق حقه مالکان را به رسمیت بشناسند ، گفت: بافت باید حفظ شود و نظر ما این است که بایستی برای مردم به عنوان مالکان بافت، انتفاعی وجود داشته باشد تا برای نگهداری آن انگیزه داشته باشند.
به جز برای تخریب دیوار مشرف بر گذر، مجوز دیگری نداده ایم
محمدباقر کلاهدوزان، شهردار منطقه ۳ گفت: خانه های پهلوی قبلا تخریب شده بودند، قسمتی از خانه هم میراثی بود که تخریب نشده است.
او افزود: درخواست مالک از طریق مدیر کل میراث فرهنگی اصفهان بررسی شد و به این ترتیب من ، مالک و مدیر کل میراث فرهنگی از محل بازدید داشتیم. دیوارهای پیرامونی که به گذر مشرف بودند، احتمال ریزش داشتند که با هماهنگی آقای ایزدی این دیوارها تخریب شد.
این مقام شهرداری اصفهان با بیان اینکه قرار است سه پلاک با هم تجمیع شوند، گفت: قسمتی که میراثی است باید با همان شرایط حفظ شود و بقیه زمین قرار است با نظر میراث پروانه بگیرد و ساخته شود. بنابراین تا میراث تایید نهایی را به ما ندهد پروانه ای هم صادر نمی شود.
کلاهدوزان، تصریح کرد: چون پلاک ها صاف شده اند، مالک فعلا قصد دارد از زمین به عنوان پارکینگ استفاده کند اما برای پروانه باید مالک با میراث هماهنگ کند و به محض تایید میراث فرایندهای قانونی را طی می کنیم و پروانه صادر می شود.
برآیندها نشان می دهد بافت تاریخی چندانی برای اصفهان باقی نمانده است؛ بافت تاریخی شرق میدان نقش جهان که در سال‌های اخیر با طرح عبور گذر آقا نجفی تهدید و البته در بخش‌هایی تخریب شد، بافت پشت مسجد جامع عتیق به دلیل رها شدگی و اقدام جهت تغییر کاربری در شرایط مبهمی قرار گرفته و حالا هم بافت جنوب میدان نقش جهان که به گفته کارشناسان میراث فرهنگی با پروژه های شخصی یا بی توجهی متولیان بیم تهدیدش وجود دارد.
همه اینها اما در حالی است که بافت‌های یاد شده در حریم یا نزدیکی آثار ثبت جهانی اصفهان قرار دارند و حساسیت حفاظت و نگهداری آنها حائز اهمیت است؛ دارایی‌های که با تهدید و تخریب به عنوان هویت شهر اصفهان از دست می روند و جبران ناپذیر هستند.
میدان نقش جهان ۸ بهمن ۱۳۱۳ به شماره ۱۰۲ در فهرست آثار ملی ایران و اردیبهشت ۱۳۵۸ به شماره ۱۱۵ جزو نخستین آثار ایرانی بود که به‌عنوان میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسید.
منبع:ایرنا