اداره کل میراث فرهنگی اصفهان اواخر اردیبهشت امسال از پایان مرمت گنبد مسجد تاریخی جامع عباسی در مجموعه میراث جهانی میدان نقش جهان و جمع‌آوری داربست‌های آن پس از ۱۱ سال خبر داد، اما با باز شدن داربست‌ها مشخص شد کاشی‌های گنبد دچار اعوجاج و قوس ناهمگونی در سیمای آن ظاهر شده است.
بعد از آنکه مرمت گنبد مسجد جامع عباسی با انتقادات فراوانی روبه رو شد، قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی کشور کمیته ویژه‌ای برای نظارت بر مرمت این گنبد تشکیل داد. با حکم معاون میراث فرهنگی کشور اسکندر مختاری، سید مرتضی فرشته‌نژاد، مهرداد حجازی و علیرضا ایزدی اعضای شورای عالی نظارت حفظ و مرمت میراث‌فرهنگی منصوب شدند.
وظیفه اصلی اعضای این شورا، بررسی وضعیت مرمت گنبد مسجد جامع عباسی و رسیدگی به قصور احتمالی درمرمت صورت گرفته است.
مسجد جامع عباسی یا مسجد جامع امام اصفهان بواسطه تزیینات بسیار شگفت‌انگیز بکار رفته در آن شهرت جهانی دارد. گنبد این بنا، یکی از شاهکار‌های معماری اصفهان است که بصورت دوپوش (دو پوسته) ایجاد شده است. این مسجد بعنوان یکی از آثار میدان نقش جهان در فهرست میراث جهانی قرار دارد.
برخی کارشناسان پاسخ چرایی آنچه گنبد مسجد جامع عباسی را درگیر و دار اعوجاج و از دست رفتن شکل موزون آن کرده است را شیوه قالب گیری و برخی دیگر هم ریشه مشکل را آسیب‌های سازه می‌دانستند.
با همه این تفاسیر، اما مخرج مشترک همه انتقادات یک چیز بود و آنکه مرمت گنبد یگانه مسجد جامع عباسی که در فهرست آثار جهانی قرار دارد، ناظر عالی متبحر و با تجربه نداشته است و مرمت چنین اثری می‌بایست توسط یک شورای عالی، راهبری و نظارت می‌شد.
آش، اما چنان شور شده بود که مسئولان میراث فرهنگی برای جبران آنچه در طی ۱۱ سال بر سر گنبد مسجد جامع عباسی آمده بود، مهلت ۲ ماهه تعیین کردند، اتفاقی که برخی منتقدان آن را معجزه‌ای ناممکن می‌دانستند. عاقبت، اما کار به آنجا رسید که وزیر میراث فرهنگی دستور به تشکیل کمیته‌ای برای بررسی وضعیت مرمت گنبد و رسیدگی به قصور‌های احتمالی داد.
نتیجه اینکه بعد از یک ماه، در میانه مرداد با حکم قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی کشور اسکندر مختاری، سید مرتضی فرشته‌نژاد، مهرداد حجازی و علیرضا ایزدی اعضای شورای عالی نظارت حفظ و مرمت میراث‌فرهنگی شدند. حالا با وجود گذشت بیشتر از سه ماه، به سراغ اعضا این شورا رفته‌ایم تا ببینیم آخرین بررسی‌های آن‌ها به کجا رسیده و قرار است کار را چگونه پیش ببرند.
سید مرتضی فرشته نژاد از پیشکسوتان میراث فرهنگی و مرمت ابنیه تاریخی اصفهان که در این شورای عالی عضو است گفت: یک جلسه از من دعوت شد که به عالی قاپو رفتیم. قرار بر این شد داخل گنبد را هم ببینیم که به دلیل شرایط سنی ام نتوانستم با اعضا دیگر همراه شوم. اما عکس‌های داخل گنبد را دیده ام. ایجاد آشفتگی و کلاف‌های چوبی هم بریده شده و گنبد ترک خورده است.
فرشته نژاد بر اساس عکس‌هایی که رویت کرده، اساس مشکلات را سازه گنبد آجری دانست که در برخی نقاط،تر ک خورده و ایجاد تنش کرده است. با این وجود، اما نظرش را روی معماری گنبد مطرح کرد؛ اینکه معماری گنبد باید به شکلی که زمان شاه عباس اول ساخته شده است، برگردد.
او در این رابطه افزود: اگرسازه اصلی کج و معوج‌هایی داشته باشد، آن‌ها را در کاشیکاری برطرف می‌کنند و در این ارتباط از نظر معماری، ارتفاع، فرم، قوس، یکنواختی، کاسه سینگی (تورفتگی و بیرون زدگی) نداشتن، باید کنترل می‌شده است که کار، درست و همان معماری دوران صفوی بشود.
این عضو شورای عالی نظارت بر مرمت گنبد مسجد جامع عباسی گفت: پیشنهاد دادم که نقشه برداری فوتوگرامتری (تصویر سنجی) از گنبد انجام شود تا متوجه بشویم که فرم قوس چگونه است و آیا این قوس، همان قوس صفوی است یا خیر و اینکه تو رفتگی و بیرون زدگی نداشته باشد.
او افزود: لطف این گنبدها به این است که مثل نگین انگشتری با همان یکنواختی و صافی از آب دربیاید نه اینکه تورفتگی و بیرون زدگی داشته باشد.
فرشته‌نژاد گفت: با انجام فوتو گرامتری می‌توانیم یک قالب گردون بسازیم و روی گنبد بگردانیم که همان شابلون باشد.
به گفته این عضو شورای عالی نظارت بر مرمت گنبد مسجد جامع عباسی، وقتی گنبد در مرمت اخیر کاشی شده است، تارک آن حدود ۴۰ یا ۵۰ سانتی‌متر پایین آمده، یعنی کوتاه‌تر شده است.
او در توضیح بیشتر افزود: ناره (شی فلزی سر گنبد) میله‌ای در وسطش دارد که دست ساز زمان صفویه است، این میله آهنی به عنوان شاهد به ما می‌گوید که ارتفاع گنبد کجا بوده، چون روی سازه نصب است. اگر کاشی را عوض کنند، این ناره نباید دست بخورد و بایستی تابع آن باشند.
این پیشکسوت میراث فرهنگی اصفهان گفت: ناره سه گوی در بالا و یک نعلبکی وارونه در زیر دارد. کاشی را باید آنقدر دقیق کار کنند که این کاشیکاری زیرنعلبکی وارونه برود.
او افزود:، اما در این قسمت از گنبد، کاشیکاری پایین زده و کوتاه شده است. عاقبت وقتی به کارشان ایراد گرفته‌اند، قوسی به آن اضافه کرده اند و سر گنبد را تا زیر نعلبکی کشانده اند. این اتفاق موجب شده تا فرم صفوی گنبد مثل گنبد‌های هندی که در ایران به آن قوس "کمان ابرو" می‌گویند، بشود.
فرشته نژاد یادآور شد: به هر روی خواسته‌ایم فوتو گرامتری انجام شود. اما گویا بودجه نیست و در صورت جلسه نوشته‌اند، برای تامین اعتبار این نقشه برداری باید یک خَیِّر پیدا بشود! اما این کار هزینه چندانی ندارد و برای چنین گنبد با ارزشی هیچ است.
فرشته‌نژاد تاکید کرد: این شورای نظارت نباید تشریفاتی و فقط برای گرفتن امضای اعضا باشد.
این پیشکسوت میراث گفت: وقتی گفته ایم فوتوگرامتری انجام شود، خیال می‌کنند سنگ بزرگ جلوی پایشان انداخته ایم؛ اما نه! راهش این است.
اما علیرضا ایزدی مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان و دیگر عضو شورای عالی نظارت بر مرمت گنبد مسجد جامع عباسی افزود: هیات نظارت تشکیل شده است که در ابتدا بررسی‌های لازم را انجام دهد و نظارت کند.
او با بیان اینکه پایش گنبد، پنجشنبه هر هفته انجام می‌شود، گفت: یک هفته یا ۱۰ روز آینده عکاسی و کارتو گرافی‌ها (نقشه نگاری) انجام می‌شوند که از جانب سازه‌ای خیالمان راحت بشود.
ایزدی یادآور شد: مطابق پایشی که آقای مهرداد حجازی (متخصص سازه و چهارمین عضو شواری عالی نظارت بر مرمت گنبد مسجد جامع عباسی) انجام می‌دهند مشکل سازه‌ای گنبد، آنچنانی نیست، اما چون اعتقاد بر این است که کار اصولی انجام بشود تلاش می‌کنیم که کارتو گرافی‌ها انجام و هر پنجشنبه پایش‌های ما مستمر انجام شود.
به گفته مدیر کل میراث فرهنگی استان اصفهان تلاش بر این است که موضوع بررسی‌ها ظرف یک ماه آینده تعیین تکلیف و نتایج به وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برود.
او افزود: اگر بررسی‌ها تا یک ماه آینده به نتیجه برسد و تعیین تکلیف شود، قطع یقین اسکن لیزرهم انجام می‌شود. امروز با بهره گیری از فناوری می‌توانیم کیفیت کار را افزایش بدهیم و روند کار را تسریع کنیم.
ایزدی، اما انجام اسکن لیزر را منوط به مشخص شدن دستور کار شورا در نتیجه پایش‌ها وهماهنگی با وزارتخانه دانست.
او افزود:هدف ما این است که بتوانیم نسخه‌ای نه برای همه گنبدها، بلکه جداگانه، اما با علم و بهره گیری از توان تجربی اهل فن، به بهترین شکل انجام بدهیم تا کمترین آسیب را داشته باشیم.
مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان با گریز به برخی نظرات راجع به آسیب‌های سازه گنبد گفت: سازه، تخصص آقای حجازی است و باید از نظرات ایشان به عنوان کسی که عضو ایکوم و صاحب نظر در حوزه‌های تجربی و تخصصی استفاده کنیم. اما در این میان، از نظر همه کسانی که صاحب رای و نظر باشند و مسجّل باشد که توان تجربی و علمی دارند، استفاده خواهیم کرد.
اما اسکندر مختاری پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی و معماری و دیگرعضو شورای عالی نظارت بر مرمت گنبد مسجد جامع عباسی افزود: باید راجع به این اثر تاریخی به اجماع نظر برسیم و بعد به متولیان میراث فرهنگی بگوییم که علاج کار گنبد چیست.
او گنبد مسجد جامع عباسی را بیماری دانست که باید برای درمان آن به دنبال راه حل‌های کوتاه مدت و بلند مدت بود.
مختاری افزود: شرایط گنبد مسجد جامع عباسی امری نیست که به یکباره بگوییم قابل حل است. باید دید راه حل‌های کوتاه مدت و بلند مدت چیست و چگونه می‌شود جلوی مشکلات و آسیب‌ها را گرفت.
به گفته این عضو شورای عالی نظارت بر مرمت گنبد مسجد جامع عباسی، مطالعات آن‌ها تا این لحظه به نتیجه نرسیده و نیاز به کسب اطلاعات بیشتر از طریق اسکن لیزر و فوتوگرامتری دارند.
در حالی که روایت مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان این است که پایش‌های آقای حجازی، از متخصصان سازه عضو شورای عالی نظارت بر مرمت گنبد، نشان داده آسیب سازه "آنچنانی" نبوده است، اما مختاری روایت دیگری را مطرح می‌کند.
او در این ارتباط به ایرنا گفت: تا این لحظه همه مشکلات را متوجه سازه دیده ایم، اما بیشتر از ۱۰ سوال وجود دارد که برای کسب اطلاعت بیشتر درباره وضعیت گنبد باید پاسخ داده شوند.
مختاری با بیان اینکه به نظر می‌رسد موقعیت قرارگیری ترک‌ها بین فضای آوگون و شکن‌گاه است، گفت: پاسخ دادن به این سوال که آیا تَرَک‌های بین فضای آوگون و شکن‌گاه، در دیگر قسمت‌های گنبد هم قابل مشاهد هستند یا خیر، منوط به انجام فوتوگرامتری و اسکن لیزر است.
منبع:ایرنا