فرش‌نشینانِ اینجا عرش‌نشینان عالمند، وقتی دل، کبوترِ حرمش می‌شود و سر بر خاک آستانش می‌گذارد. اصلا در حرم همه چیز جلوه مهر دارد، از رنگِ کاشی‌های لاجورد و اُخراییِ تاب‌خورده در پای پیچک‌های سقف بگیرید تا نقشِ قالی‌هایی که انگار، تکه‌ای بریده از ابریشمِ پُر نگار بهشتند.
آنطور که آدم گاهی در می‌ماند، زمین را دریابد یا آسمان را. بخشی از این همه زیبایی را واقفانی ساخته‌اند که قرن‌هاست، دست‌های بخشنده‌شان ریز تا درشت نیازمندی‌های زائر را دریافته و پیِ رتق و فتقِ آن گردن نهاده‌اند. فرش کردن حرم برای نشست و برخاستِ زائران، یکی از هزاران کار خوبی است که از گذشته تا امروز تداوم یافته و گزارش پیش رو نقبی است بر تاریخ این وقف.
فرش؛ همراه قدیمی حرم
بنا بر شواهد موجود بخش چشمگیری از مفروشات مورد نیاز حرم مطهر طی قرن‌های گذشته به واسطه وقف تأمین شده است. ضمن اینکه فرش همواره نقش مهمی در فضای معماری حرم مطهر امام رضا (ع) ایفا کرده است، «به طوری که از آن، برای مفروش کردن حرم و بیوتات متبرکه، پرده محافظ بر مبادی ورودی، سجاده، مسند و جز آن» استفاده می‌شده و تا امروز هم کاربری خود را حفظ کرده است. قدیمی‌ترین فرش‌های حرم مطهر به دوره صفویه تعلق دارند که امروزه در موزه فرش آستان‌قدس رضوی نگه داری می‌شوند.
اگرچه نخستین سندی که به استفاده از فرش در حرم اشاره کرده، با عنوان «صورت ابعاد قالی‌های موردنیاز جهت مفروش نمودن برخی اماکن حرم مطهر در ماه شعبان» به سال ۱۰۲۱ قمری (دوره صفویه) مربوط است، اما بررسی سفرنامه‌ها و کتب تاریخی نشان می‌دهد که پیشینه استفاده از فرش در حرم مطهر رضوی به پیش از دوره صفویه بازمی گردد. برای نمونه ابن بطوطه در سال ۷۳۳ قمری در دیدارش از خراسان، در کتاب خود ضمن توصیف حرم، به وجود فرش‌هایی اشاره می‌کند که «برای مفروش کردن بقعه استفاده شده اند» با این همه، نحوه مالکیت این فرش‌ها (وقفی، اهدایی یا خریداری) مشخص نیست.
فرش‌های وقفی خواجه علاءالدین خوافی
قدیمی‌ترین سند تاریخی موجود که به وقف فرش اشاره می‌کند، وقف نامه خواجه علاءالدین خوافی متعلق به سال ۹۳۳ قمری است که در دوره سلطنت شاه تهماسب صفوی (۹۴۸-۹۳۰ قمری) نگاشته شده است.
مطابق این وقف نامه درآمد حاصل از مزرعه احمدآباد خواف، وقف تعمیر رقبه یاد شده و بقیه، وقف حق التولیه و بنا کردن رباطی در بلوک رُخ از ولایت نیشابور برای اسکان مسافران شده است. در ادامه این وقف نامه اشاره شده که منافع حاصل از این رباط را سه قسمت کرده، دو ثلث آن برای «فرش و روشنایی و حفاظ حرم امام رضا (ع)» و «ثلث دیگرش برای مرمت عمارت» یادشده و «خرج مسافرانی که عزیمت طواف روضه منوره را داشته باشند و فرش و روشنایی و یک نفر مستحفظ برای رباط» صرف شود.
باتوجه به نبود مستندات تاریخی پیش از دوره صفویه مشخص نمی‌شود که وقف فرش بر حرم مطهر از چه زمانی مورد توجه واقفان قرار گرفته است، اما رسمیت یافتن مذهب تشیع در این دوره در احیا و ترویج سنت زیارت و رشد موقوفات نقش زیادی دارد. از دوره صفویه تا به امروز، اسناد بسیار دیگری مبنی بر وقف انواع فرش برای حرم رضوی موجود است و همچنین نمونه‌های بسیاری از فرش‌های وقفی در موزه آستان قدس رضوی موجود است که بیشترشان متعلق به دوره پهلوی هستند.
وقف‌های مستقیم و غیرمستقیم
مطابق اسناد موجود وقف فرش برای حرم مطهر از دوره صفویه تا اواخر دوره قاجار به دو روش مستقیم (از سوی واقف یا نماینده آن) و غیرمستقیم (وقف رقبه‌ای که درآمد آن صرف فرش حرم مطهر می‌شود) انجام پذیرفته است. در شیوه نخست، فرش‌های وقفی به گونه‌ای مستقیم از سوی واقفان یا نماینده آن‌ها تهیه و وقف می‌شده که به طور معمول این گروه از مفروشات دارای کتیبه وقف نیز هستند.
قدیمی‌ترین سندی که به وقف مستقیم فرش برای حرم مطهر امام رضا (ع) اشاره می‌کند، سندی است که ذکرش در سال ۱۱۱۳ قمری در «روزنامچه نذورات متفرقه تحویلی به آستان قدس در یونیت ئیل» آمده است. مطابق اطلاعات این سند، نمد کرک الوانی از سوی زائری قاینی به حرم مطهر وقف و در صفه خدام گسترده شده است. علاوه بر این احتمال می‌رود قالی افشان شاه عباسی گلابتون دار نیز که به اواسط قرن ۱۰ قمری تعلق دارد و از نفایس موزه فرش آستان قدس رضوی است، از سوی شاه عباس اول برای حرم مطهر وقف شده باشد.
در شیوه وقف غیرمستقیم نیز فرش‌های وقفی از محل درآمد‌های حاصل از موقوفات، مطابق شرایط مندرج در وقف نامه، از سوی متولی موقوفه تهیه می‌شده اند. تاکنون هفت وقف نامه (۵ وقف نامه صفوی، یک وقف نامه افشاری و یک وقف نامه قاجاری) شناسایی شده که بخشی از مصارف آن‌ها تأمین فرش حرم امام رضا (ع) است.
در دوره صفویه وقف مفروشات بیشتر به صورت غیرمستقیم از سوی چهره‌های سیاسی و مذهبی، مانند مهدی قلی بیک، میرآخور شاه عباس اول و گنجعلی خان زیگ، حکمران کرمان و همچنین خادم حرم، مرتضی قلی بیگ، صورت می‌گرفته است، اما از دوره افشاریه به بعد شاهد افزایش وقف فرش به صورت مستقیم از سوی واقفان یا نمایندگان آن‌ها بر حرم امام رضا (ع) هستیم. مقایسه تعداد فرش‌های وقف شده بر حرم مطهر نسبت به فرش‌های خریداری شده در فاصله سال‌های ۱۲۷۴ تا ۱۳۱۶ قمری (دوره ناصرالدین شاه قاجار) نشان می‌دهد که وقف نقش بسزایی در تأمین مفروشات حرم در دوره قاجار داشته است.
قاجار در جایگاه اول فرش‌های وقفی
در میان اسناد دوره صفویه که از سال ۱۰۲۷ تا ۱۱۳۵ قمری را شامل می‌شود، تنها پنج مورد وقف مستقیم فرش (در فاصله سال‌های ۱۱۱۳ تا ۱۱۱۵ قمری) وجود دارد، اما از دوره افشاریه به بعد شاهد افزایش تعداد فرش‌های وقفی هستیم، به طوری که در اسناد این دوره بیش از ۴۰ مورد وقف مستقیم انواع فرش (از سال ۱۱۵۳ تا ۱۱۷۸ قمری) برای حرم مطهر ثبت شده است.
این تعداد در دوره قاجار بیش ازپیش افزایش می‌یابد. بررسی اسناد مکتوب در فاصله سال‌های ۱۲۷۴ تا ۱۳۱۶ قمری. (دوره ناصرالدین شاه قاجار) نشان می‌دهد، در این دوره بیش از ۲۲۰ تخته انواع فرش برای حرم مطهر وقف شده است. قدیمی‌ترین فرش کتیبه دار وقفی موجود در آستان قدس رضوی نیز به همین دوره قاجار تعلق دارد.
این فرش که در موزه فرش آستان قدس نگه داری می‌شود، قالیچه‌ای با نقش گلدانی مربوط به سال ۱۲۸۷ قمری است که کتیبه وقفی دارد با این مضمون «وقف (ناخوانا) پای (ناخوانا) امام علیه السلام نمود والده آقای محمدحسین خان این غالی را ۱۲۸۷»
در کتابچه موقوفات مجدالملک نیز که از مهم‌ترین اسناد وقفی حرم است می‌توان ردی از فرش‌های موقوفه یافت. براساس این کتابچه در سال ۱۲۸۵ ق، حرم ۶۱ عدد نمد جانمازی، باهو و مسند، ۱۲ تخته قالی ابریشمی، ۶۰ تخته قالی، ۱۹۸ تخته قالیچه، ۵۶ تخته پلاس و ۶۲ تخته زیلو و دیگر فرش‌های مندرس داشته است.
انواع فرش‌های وقفی
در هر دوره، انواع مفروشات در ابعاد و کاربرد‌های گوناگون برای حرم مطهر وقف شده است. نوع مفروش وقف شده در هر دوره، با عوامل گوناگونی مانند موقعیت جغرافیایی، جایگاه اجتماعی و توانایی مالی واقف و جز آن ارتباط تنگاتنگ داشته است. این مفروشات از دوره صفویه تا اواخر دوره افشاریه، شامل انواع قالی، قالیچه و نمد هستند که به عنوان فرش و زیرفرشی استفاده می‌شده اند، اما از دوره قاجار به بعد، علاوه بر قالی، قالیچه و انواع نمد، نام مفروشاتی مانند پلاس، گلیم و زیلو نیز مشاهده می‌شود. براین اساس انواع فرش‌های وقف شده برای حرم مطهر در پنج گروه طبقه بندی می‌شوند؛ قالی و قالیچه، نمد، پلاس، گلیم و زیلو.