پدرش امام چهارم شیعیان امام عابدان وعارفان سیدالساجدین؛ علی بن حسین (ع) و مادرش فاطمه دختر امام حسن مجتبی (ع) بود.
یکی از زنانه فرزانه در میان اهل بیت فاطمه دختر امام مجتبی (ع) همسر امام سجاد (ع) و مادر امام باقر (ع) است.
این بانوی کریمه، که تلالو معنویت او در طول تاریخ اسلام نورافشانی کرده است، از خاندان پاک رسالت و عصمت است؛ و در شرافت و حیاء و عفت سرآمد زنان عصر خود بوده است. برای او اوصافی همچون: فاضله، عالمه، صالحه، صدیقه، پارسا و پرهیزگار شمرده اند.
دختر، همسر و مادر امام؛ کسانی که آیه تطهیردر شان و مقامشان نازل شده است. در خانه‌هایی زندگی میکرده که اهل آن، در عبادت، از برگزیدگان خلق بوده اند؛ و از جهتی این بانوی بزرگوار، مصداق "ارْحام مطَهَّره" است که در زیارت وارث وارد شده است.
این ریحانه امام حسن مجتبی (ع) صاحب مقامات معنوی و کرامات بوده است. به گونه ای که با اشاره دستش دیوار در حال ریزش بین زمین و آسمان معلق ماند. مقام والای او آن چنان است که تا مرز عصمت پیش رفته است و نسبتی این چنین شایسته دارد.
حال از دامان مادری چنان بزرگ فرزندی که اولین امام از نسل دو نوه پیامبرمحسوب می شود، پا به دنیا می گذارد.
مشهورترین لقب محمد بن علی "باقر" به معنای شکافنده است که برپایه حدیث لوح این لقب را پیامبر اسلام (ص) پیش از ولادتش به او داد) به او باقرالعلوم نیز می گفتند، طبق منابع تاریخی، امام باقر (ع) هنگام واقعه کربلا خردسال بود و در این واقعه حضور داشت.
امام باقر (ع) حدود ۱۹ سال امامت شیعیان (از سال ۹۵ق تا ۱۱۴ق برعهده داشت ،ایشان با پنج تن از خلفای بنیامیه همزمان بود.
شرایط زمان، برای امام باقر علیه السلام و نیز امام صادق علیه السلام زمینه ای را فراهم آورد که سایر ائمه علیهم السلام هرگز برایشان آماده نشد. جنگ قدرت بین دو خاندان بنی امیه و بنی العباس فرصت مناسبی بود برای کار کردن امامین صاحب کرسی وبحث، چرا که بحران‌های درونی نظام سیاسی در آن عصر، به حاکمان مجال نمی داد تا بر خاندان رسالت مانند حاکمان پیشین، فشار آورند و ایشان را منزوی سازند.
این زمینه مساعد، سبب شد تا امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام بیشترین آرای فقهی، تفسیری و اخلاقی را در کتب فقهی و حدیثی از خویش بر جای گذارند.
این چنین است که فردی، چون محمد بن مسلم می تواند سی هزار حدیث از امام باقر علیه السلام وشخصیتی، چون جابر جعفی هفتاد هزار حدیث نقل کنند.
در نزد عالمان امامیه، فقیه ترین فقیهان صدر اسلام شش نفرند که همه آنان از اصحاب امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام بوده اند.
آنان عبارتند از: زرارة بن اعین معروف بن خربوذ المکی، ابو بصیر الاسدی، فضیل بن یسار، محمد بن مسلم الطائفی و برید بن معاویه العجلی.
از سوی دیگر تمامی راویان حدیث به نقل از امام صادق از شاگردان اولیه امام باقر نیز بوده اند.
امام محمد باقر علیه السلام با تأسیس اوّلین دانشگاه اهل بیت علیهم السلام در شهر مدینه، شاگردان و اصحاب بسیاری را تربیت کرد و صد‌ها فارغ التّحصیل در موضوعات گوناگون به جامعه عرضه کردند.
شیخ طوسی (ره) در کتاب الرجال خود، اصحاب و شاگردان امام محمد باقرعلیه السلام را ۴۶۲ مرد و دو زن دانسته که در میان آنان برخی از نظر اعتبار و وثاقت مورد اتّفاق اهل سنّت و امامیّه اند و برخی از فقیه ترین فقیهان صدر اسلام محسوب می شوند.
ازجمله مهمترین شاگردان ایشان جابر بن عبدالله انصاری، ابان بن تغلب، جابر جعفی، محمد بن مسلم، زرارة بن اعین، حمران بن اعین، عبدالله بن ابی یعفور، برید عجلی، سدیر صیرفی و کمیت اسدی هستند.
در این میان عدّه ای از ایرانیان نیز افتخار شاگردی و ملازمت با ایشان را داشتندکه سه تن ازمهمترین این افراد داوود بن ابی هند سرخسی، حمّاد بن ابی سلیمان ومحمّد بن اسحاق هستند ، که هر یک در شهرهای خود معروف و مورد وثاقت بودند.
اما مهمترین حرکت علمی که باید آن را یک نهضت فرهنگی ریشه دار نامید، تاسیس مکتب یا دانشگاه مدینه توسط امام محمد باقر (ع) است که در جلسات آن همواره صد‌ها تن از نقاط مختلف برای فراگیری فقه، حدیث، فلسفه، تفسیر و لغت و دیگر علوم حضور می یافتند و صد‌ها نفر از این مکتب دانش آموختند.
کوفه، بصره، واسط و حجاز جوانان خود را به این دانشگاه اهل بیت گسیل می داشتند و علما و محدّثین بزرگی در آنجا به شکوفایی فکری و علمی رسیدند. حسن بن علی الوشا، راوی مشهور، نهصد شیخ را درک کرد که در مسجد کوفه به درس و بحث اشتغال داشتند و همگی از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل حدیث می کردند.
تسخیر فضای فرهنگی جامعه، عمدهترین خطّ مشی سیاسی - اجتماعی امام پنجم به شمار میرود که این برنامه در زمان امام صادق علیه السلام به اوج خود رسید و نام، پیام و اندیشه ائمّه را برای همیشه در میان امّت اسلامی زنده نگاه داشته است.
امام باقر (ع) در دانشگاه مدینه از تحکیم بنیاد‌های تفکّر شیعی لحظ‌ه ای غافل نبود بلکه با برنامه ریزی دقیق و حساب شده به رهبری تفکّر امامیّه و پیروان مسیر امامت اهتمام می ورزید.
ایشان با توجه به ممنوعیت نقل و کتابت حدیث از پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) تا آن زمان که انحرافات زیادی را در دین ایجاد کرده بود بیشترین تلاش علمی خود را حول محور تفسیر قرآن به عنوان تنها سند باقی مانده از زمان پیامبر (ص) که مورد قبول همه مسلمانان بود گذاشتند و در سخنان خود اغلب به آیات قرآن استناد کرده و می فرمودند «هر مطلبی گفتم از من بپرسید که کجای قرآن است تا آیه مربوط به آن را معرفی کنم» (مسند الامام الباقر، ج ۲، ص ۳۹۷)
و این گونه علاوه بر ارائه تفسیر درست از آیات قرآن معارف حقیقی اسلام را که بعد از پیامبر (ص) به انحراف رفته بود بیان کردند.
این اقدام هوشمندانه امام باقر علیه السلام علاوه بر عمل به این روایت پیامبر (ص) که قرآن و عترت را به عنوان دو تکیه گاه به مردم معرفی کرده بودند، سبب شد که دانشمندان برجسته اسلام خود را به پای مکتب ایشان برسانند و از دریای علم ایشان بهره ببرند.
به گونه ای که عبدالله بن عطا که یکی از شخصیت‌های برجسته عصر امام باقر علیه السلام بود می گوید من هرگز دانشمندان اسلام را در هیچ محفل و مجمعی به اندازه محفل محمدبن علی علیه السلام از نظر علمی حقیر و کوچک ندیدم؛ من حکم بن عتیبه را که در علم و فقه شهره آفاق بود دیدم که در خدمت محمد باقر علیه السلام مانند کودکی در برابر استادی عالی مقام زانوی ادب بر زمین زده و شیفته و مجذوب کلام و شخصیت ایشان شده بود.
واین چنین است که امام باقر (ع) موسس دانشگاه معارف ناب اهل بیت شاگردانی تربیت می کند که جوهره اصلی دین را تا سال‌ها وقرن‌ها بعد منتشر می کنند و امروزه کتب بسیار بزرگی فقهی وغیرفقهی معتبری از دانشمندان بزرگ اسلامی که تربیت شده با واسطه یا بدون واسطه از مکتب امام هستند به عنوان سند حقانیت دین اسلام برجای مانده است.
امام باقر در ۵۷ سالگی در ۷ ذی الحجه سال ۱۱۴ق به شهادت رسید، برخی قاتل او را هشام بن عبدالملک و گروهی ولید ذکر کرده اند.
مرضیه السادات حسینی راد