از هر زنجانی که آدرس مکان‌های دیدنی و گردشگری این شهر را بپرسی بدون شک رختشویخانه جزو اولین گزینه‌های پیشنهادی برای شما خواهد بود. این اثر تاریخی در یکی از محله‌های قدیمی زنجان به نام عباسقلی خان و در خیابان سعدی (روبروی خیابان ۱۷ تیر) واقع شده است.
بوی خوش زندگی در رختشویخانه زنجان
وارد رختشوی خانه که می‌شوی انگار به قلب تاریخ سفر کرده ای؛ مکانی آرامش بخش که سندی است بر جایگاه بهداشت نزد مردم این خطه از سرزمینمان ایران و توجه به آسایش بانوان در رتق و فتق امور منزل نزد زنجانی ها.
در بدو ورود به سالن رختشویخانه مجسمه ای را مشاهده می‌کنید که به عنوان نماد بانوان زنجانی در زمان‌های قدیم هستند؛ این صحنه تو را برای لحظاتی هرچند کوتاه مسافر آن دوران زنجان می‌کند.
رختشویخانه در گذشته محلی بوده که بانوان شهر رخت و لباس خود را در آن محل می‌شستند، چنین کاربری برای یک بنای عمومی در جهان بی نظیر است.
احداث بنای رختشویخانه محصول دغدغه مردی می‌داند که روزگاری شهردار زنجان بوده و او کسی نیست جز علی اکبر توفیقی شهردار وقت زنجان که بانی بنا‌های عام المنفعه‌ای همچون رختشویخانه، میدان انقلاب، کشتارگاه زنجان و احداث نخستین مدرسه توفیق در محله سرچشمه زنجان و سایر بنا‌ها است.
در خاطرات این شهردار آمده است « وقتی به کنار زنجان رود می‌رفتم و مادران و بانوان جوان شهرم را می‌دیدم که در سوز و سرمای زنجان چگونه یخ‌ها را می‌شکنند و ظروف و رخت‌های خود را می‌شویند احساس وظیفه می‌کردم که باید کاری انجام دهم تا اینکه فکر ساختن چنین بنایی به ذهنم خطور کرد».
این بنا جنبه عام المنفعه داشته و بدون دریافت پولی در تمام مدت شب و روز در اختیار شهروندان بوده است سرپرست رختشوی خانه توسط رئیس بلدیه گمارده می‌شد.
این بنا در ۱۳۴۵ (ه.ق) توسط دو برادر به نام‌های مشهدی اکبر (معمار) و مشهدی اسماعیل (بنا) ساخته شده است. رختشوی خانه در یک محل شلوغ و در قلب شهر زنجان معروف به بابا جامال چوقوری (گودال بابا جمال) احداث شده که امروزه خیابان سعدی به فاصله یکصد متری از سمت غربی آن می‌گذرد و از طریق کوچه فرهنگ به ساختمان رختشوی خانه دسترسی دارد و آب مجموعه از قنات قلعچه حاجی میربهاء الدین تأمین می‌شده است.
رختشویخانه مخزنی به طول ۱۷ متر، عرض ۵٫۱ متر و ارتفاع ۸ متر دارد که با سه واحد پوشش طاق و تویزه بر روی جرز‌ها و دیوار‌ها سقف شده است.
تا ارتفاع چهارمتری دیواره‌های داخلی بنا به نحوی پوشیده شده که امکان پر کردن آب تا آن سطح وجود دارد که اگر این اتفاق روی می‌داد امکان گنجایش ۷۴۰ مترمکعب در آن وجود داشته است.
فضایی از این مخزن به ساخت یک تراس اختصاص داده شده است که هنگام ایستادن در آن می‌توان به محل شستشوی رخت‌ها تسلط کامل داشت.
این مکان برای اشراف کامل مدیریت به کسانی که در حال استفاده از آن بودند ساخته شده بود.در این فضا برای شستشوی لباس‌ها و سایر وسایل چندین حوضچه سنگی ساخته شده که از طریق مجاری آب از مخزن اصلی تامین می‌شوند و فاضلاب حاصل نیز از طریق کانالی که در زیر پاشویه‌ها قرار دارد به بیرون بنا منتقل می‌شود.
مجاری آب، حوضچه‌ها و پاشویه‌ها از سنگ‌های تراشیده ساخته شده است.
طراحی و اجرای فضای داخلی و اصلی رختشوی خانه زنجان بسیار زیبا می‌باشد و سالن آن دارای یازده ستون است که به طور قرینه به دو قسمت تقسیم شده اند.
فاصله ۱۱ ستونی که به طور قرینه سالن را به دو قسمت تقسیم کرده اند در جهت قرینه از چهار واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل حوضچه‌ها تشکیل یافته و حدود آن را سنگ‌های حجاری شده از جنس تراورتن از یکدیگر مجزا می‌کند.
رختشویخانه از سالنی به عرض۱۴ متر و طول ۶۲ متر و مساحت زیربنای ۸۵۰ متر مربع برخوردار است.
فضای شستشو از ساخت و طراحی جالبی برخوردار است؛ در این فضا برای شستشوی رخت‌ها و دیگر وسایل حوضچه‌های سنگی متعددی ساخته شده که از طریق مجاری آب از مخزن اصلی تغذیه می‌شوند و فاضلاب حاصل نیز از طریق کانالی که در زیر پاشویه‌ها قرار دارد به بیرون بنا منتقل می‌شود. مجاری آب، حوضچه‌ها و پاشویه‌ها از سنگ‌های تراشیده ساخته شده است.
محل شستشوی رخت به طور قرینه از چهار واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل حوضچه‌ها تشکیل یافته است. آب مورد نیاز ابتدا پس از عبور از یک مجرا به طول یک متر به حوض نخستین داخل شده و از سر ریز آن به حوض دومی سرازیر می‌شود.
در طرفین شرقی و غربی این حوض دو مجرای آب قرار گرفته تا انتهای سالن به حوض سومی که به قرینه حوض دومی ساخته شده، امتداد می‌یابد در وسط جبهه طولی این مجرا در هر طرف یک واحد حوض ایجاد شده به طوری که مجرای مورد بحث را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند.
در امتداد مجرای موصوف دو ردیف پاشور تعبیه شده که مجرای آب و حوضچه‌ها را به طور قرینه محاط می‌کند از این رو به طور کلی محل شستشوی رخت به چهار قسمت تقسیم شده است.
ابتدای شستشو یعنی انتهای جریان آب، به عنوان حوضچه مخصوص لباس‌های بسیار آلوده و لباس‌های مربوط به افراد با امراض ساری مورد استفاده قرار می‌گرفته است مجرای آب واقع در حد فاصل حوضچه دوم و سوم مخصوص لباس‌های نسبتاً تمیز و محل آبکشی و همچنین حوضچه چهارم مخصوص شستشوی ظروف آشپزخانه و بالاخره حوضچه آخر (اولین حوض از حرکت آب) محل آب تمیز و خوراکی بوده است.
از چند سال قبل، اما این بنای تاریخی دستخوش مشکلات شده و بالازدگی آب‌های سطحی در آن مسائل حساس و نگران کننده‌ای در ارتباط با بنا به وجود آورده است.
کارشناسان معتقدند اگر بالاآمدگی و نشت آب در بنای تاریخی رختشویخانه مهار نشود، در آینده نه چندان دور موجب ریزش کل ساختمان و تخریب آن خواهد شد.
بنای رختشوی خانه سست شده است
صفوی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان در رابطه با نشتی آب رختشویخانه و گودال ایجاد شده در مقابل آن، گفت: در مجموعه تاریخی رختشویخانه سه چاه وجود دارد که از طریق کفکش تخلیه می‌شود.
او با اشاره به اینکه بنای ساخته شده با آب سازگار است، اما ورود آب زیاد موجب سست شدن بنای آن شده، ادامه داد: آنچه امروز به عنوان تخلیه آب صورت می‌گیرد موقتی است و باید چاره اساسی برای آن اندیشیده شود؛ چراکه ورود آب زیاد موجب آسیب به بنا می‌شود.
او با اشاره به اینکه مشکلات بنا به مراجع ذیربط حتی مدیریت بحران استان گزارش شده است، افزود: امیدواریم مشکل هرچه سریعتر برطرف شود.
احتمال ریزش رختشوی خانه وجود دارد
احمدصفا شهردار منطقه ۳ زنجان نیز در این باره گفت: آنچه در این بنا به عنوان بالاآمدگی آب مشاهده می‌شود، مربوط به ترکیدگی لوله نبوده و مربوط به آب‌های زیرسطحی است.
او با اشاره به برگزاری جلسه هماهنگی با دستگاه‌های ذیربط برای حل مشکل بنا، افزود: با اینکه موضوع وظیفه شهرداری نیست، ولی پیگیری‌های لازم انجام شده است.
شهردار منطقه ۳ زنجان ادامه داد: فرونشست زمین در این منطقه ممکن است در آینده که چندان هم دور نیست به کل فضا سرایت کند و شاهد فرونشست کلی آن باشیم، پس باید چاره اساسی برای آن داشته باشیم.
او گفت: سنگ فرش‌های مقابل بنا کاملا از هم باز شده و فاصله گرفته‌اند و این یعنی خطر جدی ساختمان تاریخی رختشویخانه را تهدید می‌کند، بنابراین مسئولان باید به فکر چاره اساسی باشند.
حدود ۲۵ درصد شهر درگیر معضل بالاآمدگی آب است
افشاری مدیر عامل آب منطقه‌ای استان زنجان بابیان اینکه در حال حاضر غرب و جنوب غربی زنجان درگیر بالا آمدن آب است، گفت: حدود ۲۵ درصد شهر درگیر معضل بالاآمدگی آب است.
او افزود: بالا آمدن آب‌های سطحی، مشکلی جدی برای جنوب شهر زنجان است و حفر چاه‌های جذبی و انسداد منافذ اولیه خاک و کاهش نفوذپذیری آب و افزایش دبی جریان‌های سطحی آب از عوامل اصلی بالا آمدن آب زنجان است.
مدیرعامل آب منطقه‌ای استان زنجان توسعه شبکه فاضلاب، احداث کانال‌های انتقال روان‌آب و اصلاح شبکه آن، حفر چاه، احداث زهکشی و اصلاح شبکه توزیع را از راهکار‌های رفع این معضل برشمرد و ادامه داد: برای برون رفت از بالا آمدن آب در مناطق جنوبی شهر نیازمند تأمین اعتبار هستیم.
افشاری با اشاره به انجام مطالعات لازم درباره بالا آمدگی آب در شهر زنجان گفت: مطالعات در فاز شناخت مناطق انجام شده و در حال حاضر مطالعات در بخش ارائه راهکار در حال انجام است.
او افزود: آنچه مسلم است، بالاآمدگی آب در منطقه رختشوی خانه به خاطر مسدود شدن قنات‌های قدیمی است و یکی از راهکار‌ها این است که قنات‌های مجاور آن بازگشایی شود.