امام‌سجاد (ع) یکی از بازماندگان واقعه عاشوراست که به واسطه بیماری از شرکت در کارزار معاف شد. این روایتی است که در مقاتل و منابع تاریخی به آن اشاره شده، اما گویا این برنامه الهی بود تا زمین از حجت خدا خالی نماند. پس از عاشورا یکی از سخت‌ترین ادوار تاریخی بر اهل‌بیت (ع) سپری شد. اسارت و سختی‌های راه و مجلس یزید آغاز این دوران پرمصیبت است، اما وظیفه امام زمانه برای رهایی جامعه از این شرایط و احیای فرهنگ عاشورا چه بود؟
حجت‌الاسلام محمدصادق کفیل، مدیر مرکز تخصصی صحیفه سجادیه و پژوهشگر دینی از اقدامات تبلیغی امام سجاد (ع) پس از واقعه عاشورا در نجات جامعه از انحرافات موجود می‌گوید.
امام سجاد (ع) بعد از واقعه عاشورا چه برنامه‌ای برای هدایت مردم در پیش گرفت؟
دوران زندگی امام سجاد دوران مهمی در تاریخ اسلام است. از سال ۴۰تا ۶۰ قمری با امام حسن و امام‌حسین (ع) همدوره بوده و شرایط سیاسی آن دوران را درک کرد. در این دوران شاهد حکومت ۲۰ساله معاویه و سیاست‌های او بود که نتیجه‌اش واقعه کربلا شد. دوران معاویه، دوران تخریب امامت و ولایت و شهادت امام در عاشورای ۶۱ هجری بود، اما خروجی پایدارش در زمان امام سجاد (ع) بود. از سوی دیگر حکام و امیرانی که از سوی خلافت به شهر‌های جهان اسلام حکمرانی می‌کردند به‌شدت در مقابل امامت ایستاده بودند. به تعبیر رهبر معظم انقلاب، دوره امامت امام سجاد (ع) سخت‌ترین دوران برای اهل‌بیت (ع) است. به طور طبیعی وقتی چنین اتفاقاتی رخ می‌دهد، یعنی از یک سو واقعه عاشورا و از سوی دیگر سخت‌گیری و ظلم به اهل‌بیت (ع) وقتی به اوج می‌رسد، انسان عقب‌نشینی می‌کند، ولی امام‌سجاد (ع) عقب‌نشینی نکرد بلکه مهم‌ترین اقدام را انجام داد. برای شناخت بهتر اقدامات امام زین‌العابدین (ع) باید ابتدا فضای جامعه را تحلیل کنیم.
جامعه اسلامی در آن ایام سراسر آسیب و مشکل بود. مدینه که زمانی شهر پیامبر (ص) بود به شهر لهو و لعب تبدیل شده بود. به گواه تاریخ چیزی از اسلام باقی نمانده بود. در مکه تنها کعبه باقی مانده بود. از نظر اعتقادی مردم گرفتار شبهات شده و ایمان‌شان سست شده بود. چند رویداد بسیار بد در زمان امام‌سجاد (ع) رخ داد که در تاریخ مشابه نداشته است. یکی حادثه عاشوراست و بعد از واقعه عاشورا واقعه حره است. چند هزار نفر به مدینه حمله کردند و جان، مال و ناموس مردم را به غارت بردند. چنان فساد اخلاقی در مدینه رخ داد که مشابه آن در تاریخ رخ نداده بود.
اقدام تبلیغی امام‌سجاد (ع) بعد از واقعه عاشورا چگونه آغاز شد؟
امام در مدینه‌ای که با شرایط بد اخلاقی و لهو لعب همراه شده بود، فعالیت تبلیغی و ترویجی داشت. امام کاری را که در نگاه اول نشدنی بود، عملی کرد. مهم‌ترین اقدام امام هدایت چهره به چهره بود. امام نفر به نفر افراد را رصد و شناسایی می‌کرد و برای هدایت آن‌ها برنامه‌ریزی انجام می‌داد. گاهی فردی را به کوفه می‌فرستاد و افرادی که زمینه رشد و تغییر داشتند را معرفی می‌کرد و می‌فرمود برو و با فلانی صحبت کن. مورخین نوشته‌اند گاهی امام‌سجاد (ع) پنج ساعت یا پنج روز با یک نفر صحبت می‌کرد و این تا زمانی که نتیجه حاصل می‌شد ادامه داشت. گام دوم امام آغاز جریانی بود به نام موالی. حضرت، غلامان و کنیزان را می‌خرید و آن‌ها را آزاد می‌کرد. اکثر آن‌ها مسلمان نبودند، اما پس از آن‌که به منزل امام‌سجاد (ع) می‌آمدند به چنان رشد معنوی دست می‌یافتند که مستجاب‌الدعوه می‌شدند. امام بردگان و کنیزان خریداری‌شده را تربیت می‌کرد، برای آن‌ها سخنرانی می‌نمود و بعد از رشد و هدایت، آن‌ها را آزاد می‌کرد.
این سرمایه گذاری خیلی ارزشمند بود، زیرا با برنامه‌ریزی آموزشی و تربیتی امام‌سجاد (ع) مقابل فساد مدینه ایستاد. ما امام را فقط سیدالساجدین و زین‌العابدین می‌دانیم، اما ایشان جریان‌ساز بود. جریان فکری، حرکت فرهنگی، مقابله با حکومت و مهم‌تر از همه این اتفاقات حادثه عاشورا، با تدبیر امام‌سجاد (ع) از تحریف و حذف در امان ماند. اگر ما امروز عزاداری می‌کنیم و جریان عاشورا به سلامت طی شده، تمام دغدغه و مراقبت امام‌سجاد (ع) این بود. اقدامات امام سجاد موجب شد فرهنگ عاشورا حفظ و به نسل‌های بعدی منتقل شود. امام‌سجاد (ع) هر آبی که می‌خورد به یاد امام‌حسین (ع) می‌افتاد و این امر تبدیل به یک فرهنگ شد. کوچک‌ترین اقدام امام فرهنگ‌سازی برای نسل‌های بعدی بود. امام زین‌العابدین (ع) فرهنگ و تاریخ عاشورا را از تحریف نجات داد. ما امروز شناخت از امام‌حسین (ع) و عاشورا را مدیون امام هستیم. این‌که حضرت نگاه همه‌جانبه به وضع موجود جامعه دارند و در مقابل همه مظاهر فساد اخلاقی، سیاسی و اعتقادی با برنامه حرکت می‌کنند. ن
تیجه‌اش این می‌شود که امروز جهانی با حسین (ع) آشناست. امام از نیروسازی و سرمایه انسانی غافل نشد. تربیت در برنامه ایشان نقش مهمی داشت. از ظرفیت معنوی بهره برد و پدیده‌ای به نام صحیفه سجادیه نتیجه بهره‌مندی از ظرفیت‌های معنوی حضرت است. من معتقدم اگر شیوه تبلیغی امام‌سجاد (ع) امروزه در جامعه ما پیاده شود بسیاری از کمبود‌ها رفع شده و رشد فرهنگ دینی در جامعه نمایان‌تر خواهد شد.
امام چگونه از دعا برای انتقال مضامین و آموزه‌های دینی و فرهنگی استفاده کردند؟
الان صحیفه خیلی قابلیت دارد. قابلیت صحیفه یک بحث است و بحث دیگر این است که آیا امام در زمان خود از صحیفه استفاده کردند یا نه؟ دعا روش تبلیغ توحیدی امام است تا جامعه به سمت خدا گرایش پیدا کرده و اخلاقیات و معنویت در جامعه رشد پیدا کند. حفظ حادثه عاشورا، مبارزه با بدعت‌ه‍ا و شبهات، گفت‌وگوی تبلیغی چهره‌به‌چهره، نیروسازی و تربیت معنوی بردگان از مهم‌ترین اقدامات امام است که نباید از آن‌ها غافل شد. از طرف دیگر یکی از اقدامات مهم امام‌سجاد (ع) حفظ جایگاه امام و امامت است. رهبر معظم انقلاب یک بحث علمی دارند که دغدغه همه امامان تشکیل حکومت اسلامی بوده و امام‌سجاد (ع) با همه وجود روی وسعت اسلام کار می‌کرد.
امام درباره زمینه‌سازی سیاسی چه کردند؟
دوره امام واقعا سخت و سنگین بود. طرفداران امام، طرفدار نبودند، یاران امام، یار نبودند. همراهان امام، همراه نبودند، شیعیان گوش به حرف امام نبودند. امام می‌فرماید: در مکه و مدینه ۲۰نفر هم ما را دوست ندارند. یعنی اگر با نام اهل‌بیت (ع) پیامبر قدم برمی‌داشتند برای منافع خودشان بود. دشمن، دشمن بود و دشمنی خودش را می‌کرد. جبهه دوست هم همراه امام‌سجاد (ع) نبود. یار امام نبود. دغدغه‌اش، دغدغه فکری امام‌سجاد (ع) بود.
عملکرد امام‌سجاد (ع) بعد از واقعه عاشورا
ائمه و اهل‌بیت (ع) چه حضرت‌زینب (س) و چه ام‌البنین (س) دغدغه برگزاری جلسات روضه و عزاداری بر مصائب امام‌حسین (ع) را داشتند. حضرت ام‌البنین (ع) هر روز دست پسر خردسال حضرت‌عباس (ع) را می‌گرفت و تا بقیع یا احد می‌آمد، برای این‌که جریان عاشورا زنده بماند. شاید اولین جلسات روضه را هم حضرت ام‌البنین (س) در مدینه راه‌اندازی کرده است. همه این‌ها را به مدیریت امام‌سجاد (ع) پیوند می‌خورد. امام‌سجاد (ع) در آن وضع بیماری جسمی و مظلومیت در کوفه و شام خطبه خواند و مسائل را مدیریت کرد. شاید هدف یزید از کشاندن اهل‌بیت (ع) به شام قتل عام آنان بود، اما خطبه امام‌سجاد (ع) اهل‌بیت (ع) را نجات داد و یزید نتوانست آن‌ها را در شام نگه دارد.
منبع: جام جم