دهقانی فیروزآبادی با اشاره به برنامه‌های تغییر و تحول در این نهاد و استفاده از ظرفیت فرهنگی و رسانه‌ای جهاددانشگاهی در رابطه با موضوع مهم «جهاد تبیین»، ماموریت‌های جدید این نهاد و جایگاه آموزش، پژوهش در این زیست‌بوم جدید را تشریح کرد.
آقای دکتر؛ پس از ۴۲ سال از فعالیت جهاددانشگاهی این نهاد را چگونه می‌بینید؟
بهترین تعبیرها از نهاد جهاددانشگاهی، آنچه بوده و آنچه می‌بایست می‌شد و مأموریت‌هایش را در کلام رهبری پیدا می‌کنیم. حضرت آقا جایی از نهاد مولود انقلاب نام می‌برند و جایی دیگر به جریان نخبگانی جهاددانشگاهی به‌عنوان یکی از ارکان حاکمیت اشاره دارند. جهاددانشگاهی در سال‌های گذشته فراز و نشیب بسیاری را از سر گذرانده است، خیلی از جاها مؤثر، افتخارآفرین بوده و خیلی جاها توانسته رفع کننده مشکلات کشور باشد.
به‌عنوان‌مثال در بحث زیست‌فناوری جریان سازی آن از جهاددانشگاهی شروع‌شده است. زمانی که در کشورمان حتی کسی به حوزه زیست‌فناوری توجه نداشت، جهاددانشگاهی در بالاترین سطح ممکن در این حوزه فعالیت داشت. به‌قدری که موردتوجه رهبر انقلاب قرار گرفت و جریان زیست‌فناوری ازآنجا در کشور شروع شد. در کنار آن‌یک جاهایی هم این نهاد ضعیف یا منفعل بوده است، ولی درمجموع فراز نشیب‌ها را نگاه کنیم امروز جهاددانشگاهی نهادی است با چند ویژگی که در ادامه اشاره می‌کنم.
اولین ویژگی جهاددانشگاهی آن است که نیروی انسانی توانمند و قوی دارد. تقریباً می‌توان گفت کمتر نهادی در کشور پیدا می‌شود که خودش عملیات کند، یعنی کار صف هم انجام دهد و در آن این مقدار نیروی توانمند، فناور و نوآور حضورداشته باشد. پس اولین موضوعی که می‌توان به جهاددانشگاهی اختصاص داد داشتن نیروی انسانی توانمندی است که در این نهاد پرورش‌یافته‌اند؛ چه کسانی که در این نهاد فعال‌اند و یا کسانی که از این نهاد مأمور شده و در سایر بخش‌ها فعالیتشان را ادامه می‌دهند. این‌یک علامت است که نشان می‌دهد جهاددانشگاهی یک‌نهاد انسان‌پرور بوده است.
ویژگی دیگر این نهاد دستاوردهای فناورانه آن است، امروز جهاددانشگاهی صاحب یک سری فناوری‌ها، دانش‌ها و نوآوری‌های خاص است که عمدتاً بر اساس نیازهای کشور و مأموریت‌هایی که به جهاددانشگاهی محول شده پدید آمده‌اند. سومین ویژگی، جهاددانشگاهی به برکت ۴۲ سال زحمت و تلاش کسانی که در این مجموعه کارکرده‌اند ایجاد یک برند و نام معتبر است. برای بعضی از مسئولین و یا برخی از صنایع جهاددانشگاهی آن‌قدر ازنظر ارزش برند بالاست که آن را قابل قیاس با دانشگاه‌های خوب کشور ندانسته و شأن جهاد را بسیار بالاتر می‌دانند.
نکته دیگری که در رابطه با جهاددانشگاهی وجود دارد، بیش از ۴۰ سال تجربه بوده که در جهاددانشگاهی متمرکزشده است. از زیرساخت و شبکه جهاددانشگاهی در سطح کشور هم ویژگی دیگر آن است. به‌هرحال یک‌نهاد عمومی غیردولتی متمرکز در حوزه فناوری و نوآوری که تقریباً در همه کشور فضا، امکانات و ارتباط داشته و با نهادهای کشوری و لشکری ارتباط دارد. این پنج ویژگی یک خلاصه‌ای از جهاددانشگاهی امروز است.
از روزی که شما فعالیت در جهاددانشگاهی شروع کردید از طراحی یک زیست‌بوم جدید نوآوری با تکیه‌بر مفهوم خاص جهاد سخن گفتید. این زیست‌بوم جدید چیست؟ چگونه شکل می‌گیرد و چه ویژگی‌هایی دارد؟
در سخنان رهبری به نکته‌ای خیلی اشاره می‌شود و پیش از آنکه ایشان بفرمایند ما مسائل کشور را حل کنیم و کار تحقیقاتی و پژوهش انجام دهیم به «پرورش نخبگان مؤمن و انقلابی» تأکید ویژه دارند. این موضوع را می‌توانیم در سرتاسر سخنان رهبری مشاهده کنیم. قبل از آنکه فناوری، نوآوری و یا یک محصول ارزش داشته باشد، برای حضرت آقا، انقلاب و کشور، پرورش نیروی انسانی ارزش دارد.
نیروی انسانی روی پل پرورش نمی‌یابند. نیروی انسانی در اقتصاد و پروژه پرورش پیدا نمی‌کند. نیروی انسانی در یک محیط زندگی کامل پرورش پیدا می‌کند؛ بنابراین جهاددانشگاهی اگر بخواهد به مأموریت اصلی که به آن سپرده‌شده، یعنی نقش‌آفرینی در تربیت نیروی انسانی نخبه، باید جایی باشد برای زندگی؛ یعنی من باید بتوانم با جهاددانشگاهی زندگی کنم، در جهاد یاد بگیرم، در جهاد کارکنم و در جهاددانشگاهی توسعه محصول دهم.
پس همه مفاهیم یک کلمه را به ما گوشزد می‌کند و آن‌هم این است که جهاددانشگاهی بنگاه، کارخانه آزمایشگاه، دانشگاه نباید باشد. به معنی خاص کلمه‌اش جهاددانشگاهی باید محلی برای زندگی باشد. به همین دلیل می‌گوییم جهاد زیست‌بوم است، یعنی محلی برای زندگی است.
حال سؤالی که مطرح می‌شود آن است، زیست‌بوم برای چه کسانی؟ چون در این کشور زیست‌بوم بسیار داریم؛ اما یک ویژگی در جهاد وجود دارد و آن نخبگان هستند. در کشور نخبگان هم زیاد داریم، نخبگان علمی، نخبگان فناوری و... اما معتقدم جهاددانشگاهی زیست‌بوم نخبگان علمی کشور است.
زیست‌بوم توسعه فناوری هم در این سال‌ها در کشور خوب توسعه پیداکرده است، اگرچه خود جهاد نیز یکی از زیست‌بوم‌های نخبگان توسعه فناوری بوده و هست. شرکت‌های دانش‌بنیان، آزمایشگاه و پژوهشگاه‌های صنعتی و کاربردی واقعاً خودشان زیست‌بوم برای فناوران و نخبگان حوزه فناوری هستند، اما آن چیزی که امروز کشور به آن نیاز دارد نوآوری است. این‌همه علم در کشور تولیدشده و در حال تبدیل به فناوری است که درجایی باید به محصولی تبدیل شود که مردم از آن استفاده کنند. باید جایی کاربردی شده و به کار می‌آید و یا راه‌حلی که مسائل کشور را حل کند. ما نیاز به نظامی داریم که این علوم و فناوری‌های ایجادشده را به نوآوری برساند. در این سال‌ها به معنی واقعی کلمه به مفهوم نوآوری کمتر توجه شده است. ازآنجایی‌که جهاددانشگاهی همیشه باید برود آنجایی فعالیت کند که کمتر به آن توجه شده است، این موضوع موردتوجه قرار گرفت.
زمانی کشور نیاز به توسعه فناوری داشت که جهاد هم شروع کرد و 20 تا 30 سال پیش و قبل از آنکه خیلی از شرکت‌های دانش‌بنیان امروز دست‌به‌کار شوند و اصلاً مفاهیمی تحت عنوان شرکت‌های دانش شرکت‌های دانش‌بنیان مطرح‌شده باشد، فناوری‌های دانش‌بنیانی در جهاددانشگاهی تولید شد. خدا را شکر که امروز در این حوزه کشور به بلوغ رسیده است و زیر ساختار خوبی در حوزه فناوری وجود دارد؛ اما جای نوآوریِ واقعی و نوآوریِ مأموریت گرا در کشور خالی است.
مأموریت اصلی که امروز در جهاددانشگاهی قائل هستیم و می‌دانیم آنجا جهاددانشگاهی می‌تواند ارزش خود، متفاوت بودن و تمام این ویژگی خاص را نشان دهد، حوزه نوآوری است، لذا می‌گوییم جهاددانشگاهی زیست‌بوم نوآوریِ نخبگان ایران که این مأموریت بر مبنای واقعیت‌های امروز جهاد تعریف‌شده است.
به امید آن روزی که آن‌قدر توسعه نوآوری در کشور رونق گیرد تا جهاددانشگاهی مأموریت‌های جدیدتری را بر عهده بگیرد.
با توجه به سخنان بیان‌شده، نقشه راه فعالیت جهاددانشگاهی برای رسیدن به این نوآوری در دوره جدید چیست؟ چه برنامه‌ای برای تغییر و تحول در این نهاد دارید و استفاده از ظرفیت نیروهای جهادی چه جایگاهی در اجرای این برنامه‌ها دارد؟
در ابتدا باید تأکید کنم که این نقشه راه برای من نیست و من نیز یک عضو جهاددانشگاهی هستم، بنابراین هر نقشه راهی قرار است در آینده تدوین شود باید با کمک جهادگران باشد. همچنین بر مبنای یک منطقی نوآوری و آن‌هم نوآوریِ مأموریت گرا عرصه فعالیت جهاددانشگاهی قرارگرفته است.
ما یکسری نوآوری‌های اقتصادگرا داریم که هدف آن‌ها اقتصادی و ورود به توسعه محصول جدید و کسب و درآمد است. در کشور نوآوری‌های فرهنگی هم داریم، کسانی در آن زمینه حرکت می‌کنند و یا انواع دیگری از نوآوری‌ها؛ اما آن چیزی که در جهاد باید باشد، نوآوریِ مأموریت گرا است؛ زیرا کلمه جهاد در خود یکسری مفهوم دارد. وقتی می‌گوییم جهاد یاد چند چیز می‌افتیم؛ یکی کار سخت است، به کار آسان جهاد نمی‌گویند. شدت و حدت دارد و شب و روز نمی‌شناسد. جهاد یعنی کاری که یک هدف عالی پشتش است. چرا تلاش، همت و پشتکار نمی‌گوییم؟ وقتی می‌گوییم جهاد یک مفهوم خاص کنار کارش قرار می‌گیرد و یعنی کاری که برای آرمان و ارزش است، کاری که برای خداست.
با توجه به مطالب گفته‌شده، وقتی‌که می‌گویم جهاددانشگاهی باید بشود زیست‌بوم نوآوریِ نخبگان ایران، مخصوصاً در حوزه نوآوری‌های مأموریتی، اولین موضوع آن است که باید تلاش کنیم ابتدا زیست‌بوم شویم؛ زیرا فرد درجایی زندگی می‌کند که در آن حس خوبی داشته باشد، احساس امنیت و رفاه کند؛ بنابراین اولین کاری که باید در نقشه تحولی واحدها و پژوهشکده‌های جهاددانشگاهی و هرجایی که نام این نهاد را در کنار خود دارد انجام شود آن است که به فضل خدا و کمک نیروهای جهادی تبدیل شود به‌جایی که نخبگان کشور آرزوی حضور در آن رادارند. این موضوع خود یک تحول جدی می‌خواهد.
در بحث نوآوری‌های مأموریت گرا هم باید یک سری مأموریت‌های کلان را جهاددانشگاهی به عهده گیرد تا این اتفاق‌ها رقم بخورد. جهاددانشگاهی زمانی که در ۴۲ سال پیش تشکیل شد با توجه به شرایط کشور مأموریت‌هایی به آن سپرده شد؛ اما امروز در طلیعه گام دوم انقلاب اسلامی هستیم. موضوع تحول آن‌قدر جدی است که رهبری از چهل سال دوم به‌عنوان گام دوم انقلاب نام می‌برند. دیگر موضوع اصلاح و یا به‌روزرسانی مأموریت مطرح نیست. در گام دوم انقلاب، زمان آن رسیده تا جهاددانشگاهی با این تجربه عظیم و نیروی انسانی توانمند، شبکه گسترده در کشور و استعدادهایی که در آن وجود دارد و برندی که پیداکرده است، اجرای ماموریت‌های کلان را بر عهده گیرد.
جهاددانشگاهی به همان نسبت برای اجرای مأموریت‌های بزرگ نیازمند تغییر ساختار و فرآیندهاست؛ زیرا آنچه امروز در این نهاد داریم، ساختاری شبیه به دانشگاه است که با توجه به مأموریت‌های فعلی جهاددانشگاهی تعریف‌شده است. اگر قرار باشد بخواهیم مسائل بزرگ ملی را حل کنیم و کارهای بزرگ انجام دهیم، قطعاً نیاز به ساختارهای بزرگ‌تر، مجموعه‌های چابک‌تر و راهکارها و راهبردهای جدیدتر داریم.
نکته دیگر در نقشه تحولی جهاد، توسعه دستاوردهای کنونی این نهاد است؛ زیرا برکنار نگاه به آینده برای گرفتن مأموریت‌های جدید، نگاهی به گذشته هم داریم و باید آنچه جهاددانشگاهی در این سال‌ها به دست آورده را به نتیجه رسانده و تبدیل به محصول کنیم.
همچنین باید توجه داشته باشیم که جهاددانشگاهی در حال حاضر این پتانسیل را دارد که به‌عنوان یک‌نهاد متولی تحول و نوآوری منطقه‌ای و بلکه بین‌المللی مطرح شود. جهاد گام دوم انقلاب اسلامی باید تأثیرگذاری جدی منطقه‌ای و بین‌الملل داشته باشد. واقعاً دور نیست روزی که ما بتوانیم به کشورهای دوست و همسایه و یا کشورهایی که می‌توانیم با آن‌ها کارکنیم، ارتباط داشته باشیم. دور نیست بتوانیم نخبگان کشورهای دیگر را نیز در جهاد داشته باشیم.
در رابطه با این مأموریت‌ها کمی بیشتر توضیح دهید. آن‌ها در چه حوزه‌ها و موضوعاتی هستند؟
در کشور مسائل کلان بر زمین‌مانده کم نداریم. در حوزه‌های انرژی، آب، پسماند، سلامت و امنیت غذایی مأموریت‌ها کم نیستند؛ اما برای شروع باید سراغ حوزه‌هایی رویم که در آن‌ها تجربه‌داریم. شاید بشود ۵ تا ۷ موضوع را نام برد که جهاددانشگاهی در آن‌ها صاحب‌نام است. به‌طور مثال در حوزه‌های فناوری‌های جدید و محصولات پیشرفته پزشکی (سلول درمانی، ژن‌درمانی و مهندسی بافت)؛ نفت و فعالیت‌های مرتبط؛ امنیت غذایی، کشاورزی، دامداری و شیلات (تکنولوژی‌های مختلف هوشمند سازی ماشین‌آلات، اصلاح نژاد، تولید بذرهای هیبریدی) جهاد شاخص است؛ بنابراین در نقطه شروع قطعاً باید جهاددانشگاهی مأموریت‌هایی را بر عهده بگیرد که متناسب با آن در این چهل سال تجربی‌هایی را به دست آورده است.
اما نکته مهم آن است که جهاددانشگاهی همیشه باید یک نگاه ناظر به آینده داشته باشد؛ بنابراین یکی از جدیدترین حوزه‌هایی که در تشکیلات جدید خواهیم داشت، مجموعه‌های رصد و نگاه به آینده فناوری و نوآوری دنیاست؛ زیرا نمی‌توانیم بدون آنکه بدانیم در دنیا چه اتفاقی در حال افتادن است، همان کار خودمان را انجام دهیم.
صراحتاً رهبر انقلاب این انتظار را از جهاددانشگاهی و مجموعه‌های مشابه دارند که سراغ حرف نو روند که مشابه آن در دنیا نیست. آینده جهاددانشگاهی را این‌ها خواهند ساخت، اگر صرفاً قرار باشد بر مبنای تکنولوژی‌ها و نوآوری‌هایی که در دنیا وجود دارند، فعالیت کنیم دوباره بعد از ده سال جهاددانشگاهی یک‌نهاد پیر می‌شود.
در دوره گام دومی جهاددانشگاهی یک مطلب مهم استفاده از همه ظرفیت‌های موجود در کشوراست که شامل ظرفیت دانشگاه‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان، صنایع تولیدی و ... برای انجام مأموریت‌هایی که می‌خواهد بر عهده گیرد، است.
به‌طور مثال اگر به جهاددانشگاهی مأموریتی سپرده شود، ۳۰ تا ۴۰ درصد امور در جهاددانشگاهی انجام می‌شود و مابقی از ظرفیت‌های موجود کشور استفاده خواهد شد، لذا در دیپلماسی فناوری و نوآوری آینده جهاددانشگاهی تعاملات با شرکت‌های دانش‌بنیان، دانشگاه‌ها و... بسیار پررنگ خواهد بود؛ بنابراین به‌جای اینکه دانشجو بگیریم و در دانشگاه خودمان تربیت کنیم و یا عضو هیئت‌علمی جذب کنیم، ترجیح می‌دهیم از دانشجویان و اعضای هیئت‌علمی برتر کشور استفاده کنیم. همه مؤسسات مشابه جهاددانشگاهی در دنیا در کنار اعضای علمی ثابتی که دارند، بخش بزرگی از نیروهای علمی اعضای افتخاری و موضوعی هستند که در جهاددانشگاهی عضو این نهاد می‌شوند، زیرا اگر بخواهیم مأموریت ملی به عهده بگیریم نگاه صرفاً با آنچه داریم قطعاً پاسخگو نخواهد بود و باید نگاهمان ملی باشد.
آموزش و پژوهش جهاددانشگاهی در این زیست‌بوم نوآوری چگونه تعریف می‌شوند؟
پژوهش و آموزش فرایندی همیشگی است. در زنجیره تبدیل اندیشه به ارزش سه حلقه مهم علم، فناوری و نوآوری داریم. در هر سه حلقه، آموزش و پژوهش مفهوم خود را دارد. از آموزش دانش، دانشمند خارج می‌شود و از آموزش علم عالم. همچنین از آموزش فناوری تکنسین خارج می‌شود و از آموزش نوآوری مخترع درمی‌آید. تاکنون در حوزه آموزش علم خوب کارکرده‌ایم و دانشمند پرورش داده‌ایم. در آموزش فناوری هم وضعیت بد نیست و تکنسین‌های خوبی داریم، مثل کاری که تا حدودی دانشگاه‌های فنی حرفه‌ای و علمی کاربردی انجام می‌دهند؛ اما در حوزه آموزش نوآوری نیاز به کار جدی داریم؛ بنابراین اگر جهاددانشگاهی بخواهد در حوزه آموزش کار کند، با همان منطقی که سراغ جاهایی می‌رود که کسی نرفته است و سخت باشد، فعالیتمان آموزش نوآوری و تربیت مخترع است. آن‌هم تربیت سیستمی مخترع، نه مخترعی که خدادادی مخترع است. مهم این است که من بتوانم یک آدم معمولی را به یک مخترع معمولی تبدیل کنم. کار سختی است و در آموزش نوآوری قطعاً باید برنامه‌ریزی کنیم.
پژوهش هم به همین شکل است، خروجی پژوهش علم مقاله می‌شود. در این حوزه دانشگاه‌ها کارشان را انجام می‌دهند و ما علاقه‌مند ورود به این حوزه نیستیم، مگر اینکه اتفاق بیفتد. در بعضی از زمینه‌ها مقالاتی داریم که اشکالی ندارد، ولی برنامه هدفمند فعالیت در حوزه فوق را نداریم؛ اما در خروجی پژوهش فناوری که نتیجه‌اش می‌شود خلق پتنت و روش کماکان فعالیتمان ادامه دارد؛ اما مسئله مهم پژوهش نوآوری است که در خروجی‌های فناوری، پژوهش می‌کند و با به هم رسانی، آن را تبدیل به نوآوری می‌کند. نقطه ثقل فعالیت‌های جهاددانشگاهی چه در آموزش و چه در پژوهش حوزه نوآوری است. البته با توجه به سابقه حوزه آموزش فناوری و پژوهش فناوری در جهاددانشگاهی کماکان فعالیت خواهیم داشت.
درزمینه استفاده از ظرفیت فرهنگی و رسانه‌ای جهاددانشگاهی در رابطه با موضوع مهم «جهاد تبیین» چه برنامه‌هایی دارید؟
صراحتاً با انجام فعالیت فرهنگی به شیوه سنتی که نهادهای دیگری همچون دانشگاه‌ها متولی آن هستند، موافق نیستم. معتقدم اگر از نوآوری حرف می‌زنیم در حوزه فرهنگی هم باید نوآوری داشته باشیم؛ بنابراین جهاددانشگاهی به حوزه قوی‌تر فناوری‌های نرم و فرهنگی نیاز خواهد داشت.
جهاد تبیین با رسانه، فیلم، محتوا، انیمیشن و... انجام می‌شود. اگر می‌خواهیم کاری در حوزه تبیین انجام دهم دیگر با روش‌های سنتی و قدیمی جوابگو نیست و حتی جهاد تبیین هم موفقیتش درگرو نوآوری‌های نرم فرهنگی و رسانه‌ای است.
به‌طور مثال در جبهه جنگ سخت‌افزاری یکی از مهم‌ترین ابزارها سلاح‌هایی است که در اختیاردارید. آن‌ها هرچقدر به‌روز و کاربردی باشند شما پیروز نبردید. در جنگی که طرف مقابل با نیزه و شمشیر به جنگ اسلحه و تفنگ رود بدیهی است که به‌احتمال خیلی زیاد شکست می‌خورد. در جهاد تبیین هم یک جنگی برپاست. طرف مقابل با ابزار رسانه همه کار انجام می‌دهد، اگر من می‌خواهم با آن مقابله کنم دیگر با روش‌های سابق همچون برگزاری همایش و کنفرانس و... توان مقابله ندارم. این دقیقاً مثال مبارزه شمشیر و نیزه با توپ و مسلسل است.
اگر بخواهیم در این جبهه موفق شویم باید به سلاح‌های نوآورانه مانند محتوای ارزشمند و فاخر، ویدئو، صوت و محتوای دیگر رسانه‌ای مجهز شوم؛ بنابراین جهاددانشگاهی هم وظیفه جدی‌اش می‌داند با تولید محصولات و نوآوری‌های فرهنگی بتواند با جریان ضد تبیین دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران مقابله کند.