«امنیت غذایی» از موضوعات مهم و پربسامد محافل علمی دنیاست. بنابر تعریف سازمان ملل در سال ۱۹۸۶، امنیت غذایی به معنای دسترسی آحاد مردم به غذای کافی است. در نقطه مقابل، ناامنی غذایی وجود دارد. ناامنی غذایی زمانی اتفاق می‌افتد که یک فرد یا یک خانواده دسترسی مناسب به مواد غذایی باکیفیت برای حفظ سبک زندگی سالم نداشته باشد.
گزارش سازمان ملل که در اواسط سال ۲۰۲۱ منتشر شد، نشان می‌دهد که بین ۷۲۰ تا ۸۱۱ میلیون نفر در سال ۲۰۲۰ ناامنی غذایی را تجربه کرده‌اند. از مهم‌ترین دلایل ایجاد ناامنی غذایی در سال‌های اخیر می‌توان به خشکسالی، تغییرات آب و هوایی و شیوع ویروس کرونا در جهان اشاره کرد. همه‌گیری کرونا آسیب‌پذیری و نارسایی سیستم غذایی جهانی را تشدید کرد و تمامی فعالیت‌ها و فرآیند‌هایی که بر تولید، توزیع و مصرف مواد غذایی تأثیرگذار بود را تحت الشعاع قرار داد. درگیری‌ها در اوکراین نیز از عوامل مهم در ایجاد اختلال در زنجیره تامین است که باعث ایجاد نگرانی‌های عمده در خصوص تولید و توزیع اقلام خوراکی شده است. در ادامه و باتوجه به اهمیت موضوع به تبیین مولفه‌های مهم امنیت غذایی خواهیم پرداخت.
فراز و نشیب در بازار مواد غذایی
اواسط دهه ۲۰۰۰ میلادی تغییرات مهمی در بازار جهانی غذا به وجود آمد. برای دو دهه تقاضای جهانی برای غذا به طور پیوسته افزایش یافته بود. رشد جمعیت جهان، رکورد برداشت، فناوری‌های جدید، بهبود درآمد و تنوع رژیم‌های غذایی، قیمت مواد غذایی را کاهش داد. با این حال، در سال ۲۰۰۴ قیمت غلات شروع به افزایش کرد و افزایش تولید نتوانست با رشد شدید تقاضا همگام شود.
در سال ۲۰۰۵ عرضه مواد غذایی به دلیل حجم ناامیدکننده برداشت در کشور‌های تولید کننده مواد غذایی تحت فشار قرار گرفت و سال بعد تولید جهانی غلات ۲.۱ درصد کاهش یافت. در سال ۲۰۰۷ نیز افزایش قیمت نفت، هزینه‌های تولید کود و سایر مواد غذایی را افزایش داد. با رسیدن قیمت‌های بین‌المللی مواد غذایی به سطوح بی‌سابقه، کشور‌ها به دنبال راه‌هایی برای محافظت از خود در برابر کمبود مواد غذایی و شوک‌های قیمتی بودند. چندین کشور صادرکننده مواد غذایی محدودیت‌هایی برای صادرات اعمال کردند. برخی از واردکنندگان کلیدی نیز به خرید غلات به هر قیمتی برای حفظ عرضه داخلی روی آوردند. اما این اقدامات کافی نبود و بحران اقتصادی جهانی در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ امنیت غذایی بسیاری از کشور‌ها را تضعیف کرد.
از هر ۹ نفر در جهان یک نفر به غذای کافی دسترسی ندارد
عوامل بسیاری در ایجاد ناامنی غذایی و عدم دسترسی به مواد خوراکی در جهان وجود دارد. از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. خشکسالی: بسیاری از کشور‌های در حال توسعه مستعد خشکسالی هستند. تغییرات اقلیمی، گرمایش زمین، کاهش میزان بارندگی و دیگرعوامل جغرافیایی و محیطی موجب خشکسالی و نتیجتا کاهش مواد غذایی می‌شود. ۲. رشد جمعیت: رشد بالای جمعیت در سراسر جهان به این معنی است که تقاضا برای مواد غذایی افزایش می‌یابد و مزارع کشاورزی را برای تامین اقلام مورد نیاز دچار مشکل می‌کند. فشار بالای جمعیت همچنین باعث افزایش جنگل زدایی و تخریب منابع طبیعی می‌شود. ۳. فقر: بسیاری از افرادی که در فقر زندگی می‌کنند به دلیل عواملی مانند بلایای طبیعی و نبود فرصت‌های مناسب برای تولید ثروت، قادر به خرید مواد غذایی نیستند. ۴. بهره وری پایین در تولید محصول: نبود مهارت و آموزش کافی در زمینه کشت مناسب، بهره وری تولید را پایین آورده و فرآیند تولید را تحت الشعاع قرار می‌دهد. عوامل ذکرشده از مهم‌ترین موارد در بروز نارسایی در زمینه تولید محصولات غذایی است. شروع درگیری‌ها در اوکراین و شیوع ویروس کرونا در جهان را می‌توان به این موارد اضافه کرد.
تاثیر کرونا بر امنیت غذایی در جهان
همه‌گیری کرونا با کاهش درآمد‌ها و مختل کردن زنجیره‌های تامین، ناامنی غذایی در جهان را افزایش داد. این بیماری همه گیر کماکان به ایجاد اثرات مخرب بر گرسنگی و فقر جهانی به ویژه در فقیرترین و آسیب پذیرترین کشور‌ها ادامه می‌دهد. امروزه، تعداد افرادی که در معرض ناامنی غذایی قرار دارند نسبت به قبل از همه‌گیری دو برابر شده و به ۲۷۶ میلیون نفر رسیده است. سازمان ملل هشدار می‌دهد که بدون کمک فوری بشردوستانه، بیش از ۴۳ میلیون نفر در ۳۸ کشور در سراسر جهان در معرض خطر قحطی قرار دارند. اتیوپی، سومالی، سودان جنوبی، افغانستان و یمن در صدر این فهرست جای دارند.
از سال ۲۰۱۹، تعداد افراد گرسنه در غرب آفریقا چهار برابر شده و به بالاترین سطح خود در چند دهه گذشته رسیده است. این امر بحران شدید غذایی در منطقه را تشدید می‌کند، زیرا کشاورزان به دلیل خشکسالی، تورم و بی ثباتی سیاسی برای تامین غذای خانواده خود با مشکل مواجه شده اند. سهم جمعیت جهانی که غذای کافی دریافت نمی‌کنند از ۸.۴ درصد به ۹.۹ درصد در یک سال گذشته افزایش یافته که دستیابی به هدف توسعه پایدار (گرسنگی صفر تا سال ۲۰۳۰) را ناممکن می‌سازد. اگر روند فعلی ادامه یابد، ۶۶۰ میلیون نفر در سال ۲۰۳۰ همچنان گرسنه خواهند بود.
در مارس ۲۰۲۲، قیمت جهانی مواد غذایی با سریع‌ترین سرعت ممکن افزایش یافت و ۱۳ درصد جهش داشت. کشور‌های کم‌درآمدی که در حال مبارزه با کرونا هستند و به گندم، روغن‌های گیاهی و سایر مواد غذایی نیاز دارند، بیشترین آسیب را از افزایش سرسام‌آور قیمتها خواهند دید. این امر کشور‌های وابسته به واردات در خاورمیانه و شمال آفریقا را به سمت شکست سوق می‌دهد. هزینه حداقل مواد غذایی ماهانه در لبنان ۳۵۱ درصد، در سوریه ۹۷ درصد و در یمن ۸۱ درصد افزایش یافته است. آرد گندم و روغن پخت و پز در این مناطق به طور میانگین ۴۷ درصد افزایش را نشان می‌دهد.
قیمت گندم و نفت در سومالی نیز ۳۰۰ درصد افزایش یافته است. در نتیجه، خانواده‌ها مجبور می‌شوند به گزینه‌های ارزان‌تر روی بیاورند که این امر به سوء تغذیه و چاقی کمک می‌کند. به گفته دیوید بیزلی، مدیر اجرایی برنامه جهانی غذا (WFP) امروزه ۶ میلیون سومالیایی به سمت گرسنگی حرکت می‌کنند. ۵.۵ میلیون کودک در شرق آفریقا به دلیل اثرات کووید-۱۹، خشکسالی شدید و بحران اوکراین با سطوح بالایی از سوء تغذیه مواجه هستند. کمتر از ۴۰ درصد از کودکان در خاورمیانه و شمال آفریقا به رژیم غذایی مغذی مورد نیاز برای رشد مناسب دسترسی دارند. تأثیر اقتصادی کووید-۱۹ ممکن است منجر به خسارت ۲۹.۷ میلیارد دلاری در سال ۲۰۲۲ شود.
سایه جنگ اوکراین بر تولید و عرضه محصولات غذایی
روسیه و اوکراین تولیدکنندگان و صادرکنندگان اصلی غلات مهم (گندم و ذرت) و روغن‌های گیاهی هستند. اوکراین بزرگترین تولید کننده روغن آفتابگردان در جهان است. منطقه درگیری دو کشور بیش از یک سوم (۳۶ ٪) از صادرات گندم را به خود اختصاص داده است. اتحادیه اروپا و سایر کشور‌های اروپایی در میان واردکنندگان برتر روغن آفتابگردان روسیه و اوکراین قرار دارند و آسیای جنوب شرقی و خاورمیانه نیز مهم‌ترین مشتریان گندم این منطقه به حساب می‌آیند؛ بنابراین بی‌ثباتی در این منطقه بر عرضه غذا در کشور‌های واردکننده تأثیر می‌گذارد.
درگیری‌های اوکراین منجر به تعلیق عملیات تجاری در بنادر این کشور شده و توانایی کی‌یف برای صادرات محصولات خود را با مشکل مواجه کرده است. توقف صادرات محصولات کشاورزی برای اوکراین بد است، زیرا کشاورزی منبع اصلی درآمد آن محسوب می‌شود. با ادامه درگیری‌ها نیز تولید غذا به خطر خواهد افتاد. رومن لشچنکو، وزیر سابق کشاورزی اوکراین گفته است که سطح کاشت محصولات بهاره این کشور ممکن است کمتر از نصف میزان سال ۲۰۲۱ باشد.
کاهش تولید مواد غذایی در اوکراین به معنای صادرات کم یا صادرات صفر است. اوکراینی‌ها ممکن است شروع به احتکار مواد غذایی برای بقا کنند یا حتی به دنبال سود بردن از این موقعیت باشند. روسیه نیز می‌تواند در پاسخ به تحریم‌های اقتصادی شدیدی که بر آن اعمال شده است، با محدود کردن عرضه مواد غذایی مقابله به مثل کند.
کمبود مواد غذایی منجر به افزایش قیمتها در منطقه درگیری و سایر نقاط جهان می‌شود. هم بازار‌های محلی و هم بازار‌های جهانی تحت فشار قرار می‌گیرند، زیرا تقاضای مواد غذایی بالا و عرضه محدود است. ماحصل این فرآیند، افزایش قیمت مواد محصولات و ناامنی غذایی است.
آنچه بیان شده گوشه‌ای از مباحث مهم در زمینه ناامنی غذایی است. به باور کارشناسان، عوامل یادشده نظم کنونی در جهان را تحت الشعاع قرار داده و زمینه ساز بروز اختلال در زنجیره تامین است. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، برای حل این مشکل پیشنهاد‌هایی را در دستور کار قرار داده و دستیابی به امنیت غذایی را از اولویت‌های خود می‌داند. هدف اصلی این سازمان، اطمینان از دسترسی منظم مردم به مواد غذایی با کیفیت برای داشتن زندگی فعال و سالم است.