غار کتله خور یکی از زیباترین غار‌های آهکی جهان است و از نظر قدمت، وسعت، تعداد طبقات و تنوع قندیل‌ها، از غار‌های منحصربه‌فرد دنیا محسوب می‌شود.
این غار قبل از سال ۱۳۰۰ کشف و ۳۰ سال بعد توسط سید اسدالله جمالی به ثبت رسید.
مهمترین و گسترده‌ترین بازدید از کتله خور که باعث شد بیشتر شناخته شود، به سال ۱۳۶۵ برمی‌گردد که تیمی متشکل از غارنوردان زبده، غار را کنکاش و نادیده‌های بسیاری را کشف کردند.
البته هنوز این غار مسیر‌های کشف نشده بسیاری دارد و انتهایی برای آن یافت نشده است؛ تا کنون حدود ۳۰ کیلومتر از غار کتله خور شناسایی و نقشه‌برداری ۲۲ کیلومتر از این محدوده انجام شده، اما فقط یک مسیر هزار و ۲۰۰ متری، آن هم در طبقه اول غار برای بازدید گردشگران مهیا شده است.
چرا این غار کتله خور نام دارد؟
در بعضی از مناطق غربی ایران، به کوه‌های کم ارتفاع "کتله" می‌گویند و احتمالا وجه تسمیه غار نیز همین باشد که در یکی از این کوه‌ها قرار گرفته و خورشید از پشت آن طلوع می‌کند و به‌جای کتله خورشید به آن "کتله خور" می‌گویند.
در زبان ترکی کتله به معنی پستی و بلندی و ناهمواری‌های داخل غار و خور به معنی راحتی و آسانی است که به‌صورت کلی معنی پستی و بلندی‌های راحت و دنج را می‌دهد ؛ تپه خورشید و روستای بدون خورشید نیز از دیگر معانی کتله خور هستند.
چگونگی شکل‌گیری غار کتله خور
زمان شکل‌گیری غار کتله خور به دوران سوم زمین‌شناسی و حدود ۳۰ میلیون سال پیش بر می‌گردد.
آب‌های زیرزمینی در سنگ‌های آهکی کوه ساقیزلو نفوذ کرده و به‌آرامی، آهک‌های درون سنگ‌ها را شسته و حفره‌هایی ایجاد کرده‌اند که موجب شده غار کتله خور به شکل امروزی آن پدید آید.
اگرچه غار در حال حاضر بیشتر شکل خاکی دارد؛ اما در مراحل اولیه تشکیل خود غار آبی بوده است.
تشکیل طبقات متعدد این غار باعث شده که آب به طبقات زیرین نفوذ کند و کتله خور به غاری خشک تبدیل شود؛ البته هنوز در بخش‌هایی از این غار، رودی جریان دارد که حاصل جریان آب‌های فرو رو و شکل‌دهنده غار است.
غار کتله خور کجاست؟
غار کتله خور در استان زنجان قرار دارد و یکی از مکان های دیدنی‌های خدابنده محسوب می‌شود.
این غار در دل کوه‌های آهکی جنوب روستای گرماب از توابع خدابنده واقع شده و در ارتفاع هزار و ۷۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد.
ورودی غار کتله خور یک دهلیز ۴ هزار متری با سقفی کوتاه و فاقد غار سنگ و چند دهلیز فرعی است.
پس از دهلیز فرعی یک دالان وسیع ۹۵۰ متری با سربالایی‌هایی به ارتفاع ۲متر و گودال‌های خشک قرار دارد که با دوشاخه ۵۰ متری ادامه پیدا می‌کند و پس از عبور از یک سربالایی به تالار وسیعی پوشیده از چکنده و چکیده و ستون می‌رسد.
ورودی اولیه این دهلیز به‌منظور جلوگیری از آسیب‌های احتمالی بسته شده است.
از عجایب و زیبایی‌های غار کتله خور تعدد طبقات آن است که به نوبه خود در دنیا کم نظیر است.
کتله خور غاری آهکی است که در برخی نقاط آن گل رس و خاک‌های حاوی اکسیدآهن مشاهده می‌شود.
این غار که سه طبقه آن شناسایی شده دارای تونل‌های فرعی و بخش‌های مختلفی حاصل از تجمع‌های مختلف آهکی است که هرکدام بر اساس شباهتی که به یکی از اشیای اطراف ما داشته‌اند، نامگذاری شده‌اند؛ از این میان می‌توان میدان شیر خوابیده، میدان بیستون، میدان چهل‌ستون، سه‌راهی کوهی، میدان پنج‌شیر، تالار عروس، تونل قندیلی، اتاق عقد، پای فیل، شتر باجهاز، عروس و داماد، میدان شمع، دوجادوگر، نخل سوخته، میدان مریم مقدس و... را نام برد.
داخل قسمتی که تالار کوچک بلورین نام گرفته و به تالار ستون‌ها چسبیده، چاهی به عمق ۸متر قرار دارد که احتمالا محل خروج آب‌های فرورو و سازنده غار است.
وجود چشمه‌های آب بسیار زلال در اطراف این غار و حفره‌های متعدد طبیعی هم از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این غار است.
جالب است بدانید که بر اساس شواهد و بررسی‌های انجام شده غار کتله خور به غار علیصدر در همدان متصل می‌شود و این ۲ غار به‌لحاظ قدمت تقریبا همسن هستند؛ البته از ۲ جهت با هم تفاوت دارند؛ یکی اینکه غار علیصدر کاملا آبی است ؛ اما غار کتله خور زنجان خشک است.
دوم اینکه آهک‌های غار کتله خور نسبت به آهک‌های غار علیصدر بسیار خالص‌تر است که عاملی برای زیباتر شدن غار است، چراکه خالص بودن آهک‌ها موجب شفافیت آن‌ها و در نتیجه عبور نور از قندیل‌ها می‌شود.
در حال حاضر این غار به ۳ بخش فرهنگی، تفریحی و ورزشی تقسیم شده است؛ بخش ورزشی آن که تنها مورد استفاده غارنوردان و صخره‌نوردان قرار می‌گیرد، حدود چهار کیلومتر است و هنوز انتهای آن کشف نشده است.
بخش تفریحی غار نیز که جهت بازدید عموم مورد استفاده قرار می‌گیرد، حدود دو کیلومتر مسیر مستقیم است که گفته می‌شود این مسیر تنها یک سوم کل غار است.
بخش فرهنگی غار نیز در بخش جنوبی آن قرار دارد و قسمت اصلی آن دالانی است طبیعی که جهت برگزاری مراسم مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد، البته این دالان هیچ‌گونه راه خروجی به بیرون نداشته و راه خروجی آن به‌صورت مصنوعی کنده شده؛ اما خود دالان کاملا طبیعی است.
آب و هوای داخل غار در قسمت‌های مختلف متفاوت است؛ به عنوان مثال در ورودی به‌دلیل چرخش هوا تا ۴ هزار متری تقریبا خنک است و از ۱۱ درجه سانتیگراد شروع می‌شود و در قسمت‌های داخلی‌تر رطوبت هوا به حدود ۹۰ درصد می‌رسد.
غار کتله خور در طول تاریخ دستخوش تغییر و تحولات بسیاری شده که برخی طبیعی و برخی هم مصنوعی بوده که از جمله آن ها می‌توان به شکستگی‌های حاصل از زمین‌لرزه‌ها، گسل‌خوردگی‌ها، لغزش‌ها و ریزش‌ها اشاره کرد.
قندیل‌های غار کتله خور
غار کتله‌خور از لحاظ کیفیت بلور‌ها و قندیل‌ها، زیبایی و تعدد طبقات اولین غار آهکی جهان شناخته شده است.
در این غار قندیل‌ها یا همان استلاکتیت‌ها، استلاکمیت‌ها و ستون‌های بسیاری در گذرگاه‌های اصلی قرار دارد و قندیل‌های مخروطی آویزان از سقف‌ها در اثر داشتن ناخالصی‌ها، رنگ‌های متنوع به خود گرفته‌اند. آن‌ها که ترکیبات به‌همراه نداشته یا کمتر دارند، به‌صورت بلور‌های شیشه‌ای بسیار شفاف مشاهده می‌شوند.
در غار کتله‌خور همچنین می‌توانید تجمع‌های زیبا و جالب‌توجه استالاگمیت‌هایی را ببینید که بسیار شبیه عروس و داماد هستند و به همین اسم نامگذاری شده‌اند.
غار کتله‌خور از لحاظ کیفیت بلور‌ها و قندیل‌ها، زیبایی و تعدد طبقات اولین غار آهکی جهان شناخته شده است.
وجود همین قندیل‌ها ویژگی منحصر به فردی به غار کتله خور بخشیده است؛ به‌گونه‌ای که از به هم پیوستن استالاکتیت‌ها و استالاگمیت‌های آهکی، ستون‌های آهکی عظیم شکل گرفته‌اند و باعث شده‌اند که این غار خود، نگهدارنده خود باشد؛ یعنی اینکه این ستون‌های عظیم نقش نگهدارنده‌هایی را بازی می‌کنند که مانع از فروریختن سقف غار می‌شود.