نوروز که در گویش محلی زنجان به آن بایرام می گویند بزرگترین جشن ایرانیان است که از هزاران سال قبل روز نخست سال نو یعنی یکم فروردین ماه با آئین های ویژه هر منطقه در سرتاسر ایران زمین با شکوه خاصی برگزار می شود.
در استان زنجان هم آداب نوروز مانند سایر استان ها با خانه تکانی، خرید رخت و لباس نو، برگزاری مراسم چهارشنبه سوری، رویاندن سبزه عید، چیدن سفره هفت سین و به جا آوردن رسم دید و بازدید همراه است.
مردم این خطه از مرز و بوم ایران در پایان تعطیلات ۱۳ روزه نوروز به گردشگاه های طبیعی و دامنه کوه ها پناه می برند و آخرین روز از تعطیلات خود را با صرف نهار در بیرون از خانه و گره زدن سبزه به پایان می رسانند.
قرائت چهل یاسین در لحظه تحویل سال توسط مادر خانواده نیز از دیگر رسومات مهم زنجانی ها در ایام نوروز است که طی آن در لحظه تحویل سال سوره یاسین چهل بار در آب خوانده می شود و در نهایت این آب به عنوان تبرک توسط اعضای خانواده آشامیده می شود.
شال سالاما و قاشق زنی از رسومات دیرینه زنجانی ها در چهارشنبه سوری
شال سالاما نیز از دیگر رسومات قدیمی شهر زنجان است و در این آئین زیبا و قدیمی معمولا جوانان در شب چهارشنبه سوری یک شال به کمر بسته و با نگهداشتن یک سر شال آن را از دریچه بام یا روشنایی که در گویش محلی به آن پاجا گفته می شود به درون خانه می فرستادند؛ صاحبخانه هم عیدی که معمولا شامل جوراب و آجیل شیرین به آن بود به آن می بست.
قاشق زنی هم یکی از رسوم دیرینه مردم زنجان در چهارشنبه آخرسال است که با گذر زمان کمرنگ شده و اکنون کمتر در میان مردمان این دیار رواج دارد.
در این مراسم دختران و پسران جوان با پوشاندن صورتشان جلوی درب خانه دوستان و آشنایان رفته و یک قاشق و کاسه مسی را به هم می‌زدند؛ صاحبخانه نیز با خوشرویی از آن ها استقبال کرده و کاسه شان را پر از تنقلات مخصوص چهارشنبه سوری و هدیه ای کوچک اعم از مقداری پول یا یک جفت جوراب می کردند.
"پای آپارما" آئین زنجانی ها در نوروز
روز‌های پایانی اسفندماه که از راه می‌رسد رسم عیدی برون برای نوعروسان رونق می‌گیرد که در آن خانواده داماد هدیه‌ای را که اغلب قطعه‌ای طلاست پیشکش نوعروس می‌کنند و خانواده نوعروس نیز با دود کردن اسفند و ذکر صلوات از خانواده و اقوام داماد استقبال می‌کنند.
این اقدام سال بعد توسط خانواده عروس مقابله به مثل می شود و این بار آن ها برای دختر و دامادشان عیدی می برند.
عیدی نوعروس معمولا با شام شب عید که متشکل از مرغ، ماهی، برنج و شیرینی، شکلات و میوه های مختلفی است که به صورت خنچه تزئین شده و به صورت پخته و یا خام پیشکش می شود.
قدیمی ترها رسم بوده که مردم غم و غصه ها و خاطرات بدی را که در سال گذشته داشتند به درون ظرف سفال کهنه ای می گفتند و به اصطلاح غصه ها را در آن ریخته و سپس آن را بر زمین زده و می شکستند.
در برخی از شهرها و روستاهای استان زنجان رسم است که در شب چهارشنبه سوری با جارویی که فرش های خانه باآن شسته شده دختران دم بخت را به شوخی می زنند و به اصطلاح از خانه بیرون می کنند تا در سال جدید ازدواج کنند.
دختران دم بخت و افرادی که آرزویی در دل داشتند شب چهارشنبه نیت کرده و از خانه بیرون می رفتند و و در سر گذر یا چهارراه که نماد گذر از دشواری‌ها بود می‌ایستادند و گوش به صحبت رهگذران سپرده و به نیک و بد گفتن و تلخ و شیرین صحبت کردن رهگذران تفأل می‌زدند و اگر سخنان دلنشین و شاد از رهگذران می‌شنیدند رسیدن به مراد و آرزوی خود در سال نو را ممکن می‌پنداشتند.
بز نر که نماد هدایت گله به عنوان پیش‌قراول است، آمدن بهار را نوید می‌دهد و این نماد در بین آذری زبان‌ها بشارت‌دهنده بهار است برای همین تکم‌چی با تکمی که با پارچه‌های رنگی و مخمل قرمز پوشیده شده آواز سر می‌دهد و آمدن بهار را نوید می‌دهد.
تکم گردانی آئینی به قدمت نوروز
تکم عروسکی به شکل بز است که از چوب ساخته شده و دست‌ها و پاهایش متناسب با بدن حرکت کرده و به رقص می‌پردازد، این آئین آذری‌ها در فهرست میراث ناملموس آثار ملی به ثبت رسیده است.
صله رحم در میان زنجانی‌ها نیز همواره از جایگاه بالایی برخوردار بوده به طوری که اولین کسی که مورد دید و بازدید در اعیاد به ویژه عید نوروز قرار می گیرد بزرگترین عضو خاندان بوده و پس از آن دید و بازدید‌ها بر حسب بزرگی و حرمت و در نهایت فامیل نزدیک صورت می گیرد.
سیزده بدر و آئین های مخصوص آن در زنجان
از دیرباز مرسوم بوده که دختران دم بخت سبزه ها را گره زده و آرزو می کنند تا در سال جدید تشکیل خانواده دهند؛ البته گره زدن سبزه تنها مختص جوانان دم بخت نیست بلکه همه افراد می‌توانند با گره زدن سبزه آرزوی برآورده شده خواسته‌هایشان را داشته باشند چراکه به عقیده ایرانیان وقتی گره باز شود، مشکلات حل شده و آرزوی فرد برآورده خواهد شد.
از دیگر رسومات روز ۱۳ بدر می توان به انداختن هفت سنگ در آب رودخانه اشاره کرد؛ این کار نمادی از انداختن هفت نوع درد و رنج به درون آب جاری رودخانه است.
این ها بخشی از رسومات مردم زنجان در بزرگترین عید و جشن ملی ایرانیان است که از زمان های قدیم در میان مردم زنجان هرسال باشکوه تر از سال قبل برگزار می شود.
هدف از به جا آوردن این رسوم و برگزاری آئین های سنتی در زنجان گذراندن ساعاتی خوش و بی دغدغه در کنار عزیزان است؛ اما امسال برای سومین سال متوالی کرونا زندگی مان را دست خوش تغییراتی کرده و این آئین هم مانند سایر رسومات به شکل همیشگی اش برگزار نخواهد شد؛ هرچند که واکسیناسیون به شکل گسترده در حال انجام است، اما توصیه کارشناسان دانشگاه علوم پزشکی زنجان به رعایت دستورالعمل های بهداشتی و فاصله بهداشتی است؛ چرا که یک لحظه غفلت می تواند هرچه برای شکست کرونا رشته کرده ایم را پنبه کند.
گزارش شیرین محمودی