سابقه سوگواری و برپایی عزاداری برای امام حسین (ع) به نخستین روز‌های بعد از عاشورا، در محرم سال ۶۱ هجری می‌رسد. نخستین مراسم سوگواری را حضرت زینب (س) خواهر وی در مسجد کوفه برایش برگزار کرد. قبل از آن نیز در کنار اجساد کشته شدگان در کربلا برگزار شد.
سوگواری ماه محرم مختص شیعیان نیست بلکه در ایران ارامنه نیز دستجات عزاداری دارند. همچنین زرتشتیان در این ماه به عزاداری برای امام سوم شیعیان می‌پردازند.
برگزاری مراسم و آئین‌ها در هر جامعه به ویژگیهای فرهنگی، اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی و اعتقادی جامعه بستگی دارد. کمتر مراسمی را می‌توان یافت که در دو جامعه یکسان برگزار شود هر چند که میتوانند ریشههای مشترکی داشته باشند.
باید گفت، همانند سایر نقاط کشور استان همدان نیز از دیر باز آئین‌های ویژه و خاصی در ماه محرم داشته که برخی از این آئین‌ها در کشور زبانزد خاص و عام است.
مردم استان همدان در ایام محرم، در روز‌های تاسوعا و عاشورا، سومین روز شهادت حضرت امام حسین (ع) و روز اربعین با تشکیل دسته‌های عزاداری مرثیه‌های مداحان را تکرار می کنند .
در هیات‌های عزاداری نیز به طور عام، از وسایلی، چون علم، کجاوه، پالکی، چهل چراغ، پرچم، خیمه گاه، بیرق و گهواره علی اصغر (ع) به عنوان نماد عزا و سوگواری استفاده می‌شود. مراسم شبیه خوانی و تعزیه نیز در روز‌های عاشورا و سوم در هر محله و هیات به نوعی اجرا می‌شود.
مردم شهر‌های مختلف استان همدان از چند روز قبل از فرا رسیدن ماه محرم شهر را سیاه پوش کرده و با برپایی موکب‌های عزای حسینی؛ خود را برای ادای احترام به شهدای دشت کربلا آماده می‌کنند و هر منطقه با آداب و رسوم خاصی به استقبال محرم رفته و با عزاداری برای شهدای دشت نینوا ارادت خود را به سالار شهیدان اعلام می‌کنند.
در این خصوص با کارشناس میراث فرهنگی استان همدان به گفتگو نشستم.
فریبا نعمتی درباره نوع برگزاری مراسم ماه محرم درهمدان عنوان کرد: در گذشته مردم مساجد و حسینیه‌ها را تمیز و سیاه‌پوش می‌کردند، علم‌ها را بیرون می‌آوردند و مردم و به ویژه خانم‌ها، نذر‌هایی که داشتند مثل پارچه را به نیت برآورده شدن حاجات به علم‌ها آویزان می‌کردند.
او با اشاره به اینکه مردم با توجه به توان مالی که داشتند نذوراتی مثل چای، خرما و حلوا پخش می‌کردند، اضافه کرد: خانواده‌هایی هم که امکان تهیه و پخت غذا را داشتند، نذوراتشان را بین عزاداران پخش می‌کردند.
او با بیان اینکه تعدادی از خانواده‌ها با هم جمع می‌شدند و گوسفندی را قربانی می‌کردند، ادامه داد: غذایی که معمولا با این گوشت نذری درست می‌کردند آبگوشت یخنی بود.
کارشناس مردم‌شناسی میراث فرهنگی استان همدان درباره غذای یخنی هم توضیح داد: یخنی همان آبگوشت است که از غذا‌های محلی استان همدان به شمار می‌آید و تفاوت یخنی با آبگوشت معمولی نیز در این است که یخنی سیب‌زمینی ندارد و با گوشت، نخود و لوبیا تهیه می‌شود و به آن رب اضافه نمی‌کنند.
این کارشناس با بیان اینکه یکی از سنت‌های بسیار خوب قدیمی اجرای شبیه‌خوانی یا تعزیه‌خوانی بود، افزود : تعزیه‌خوانان دو دسته بودند؛ دسته موافق‌خوان ،که لباس سفید و سبز می‌پوشیدند و درباره امام حسین (ع) می‌خواندند و دسته مخالف‌خوان هم که لباس مشکی و قرمز بر تن کرده و درباره یزیدیان می‌خواندند.
نعمتی با بیان اینکه یکی از عادات خوب مردم همدان و روستا‌ها که به باور‌های آنان بازمی‌گشت، رفتن دسته‌های عزاداری به سمت امامزاده‌ها بود، اضافه کرد: دسته‌های عزاداری در کنار امامزاده‌ها عزاداری می کردند و سپس به سمت مسجد می‌رفتند و ناهار می‌خوردند.
او ادامه داد: این رسم بیشتر در تمام روستا‌های همدان بوده و فقط مرثیه‌ها و نوحه‌ها به علت تنوع قومیتی که در استان همدان وجود دارد، متفاوت بوده است.
نعمتی با بیان اینکه عزاداری‌ها در شهر همدان گسترده‌تر می‌شده، گفت: هیئت‌های بزرگ شهر مثل امامزاده یحیی (ع) و محله جولان و دیگر هیئت ها باهم جمع می‌شدند و یک هیئت بسیار بزرگ را تشکیل می‌دادند و بارگاه امام حسین (ع) را درست می‌کردند و به طور کلی اتفاقاتی که در کربلا رخ داده بود را به صورت نمادین اجرا می‌کردند.
اوبا بیان اینکه در روز سوم شهادت امام حسین (ع) نیز برنامه‌هایی مثل تعزیه قوم بنی‌اسد را اجرا می‌کردند، افزود: این تعزیه به این صورت است که این قوم پس از شهادت امام حسین (ع) و یارانشان، پیکر شهدا را جمع‌آوری می‌کردند.
کارشناس مردم‌شناسی و میراث فرهنگی استان همدان با اشاره به اینکه از روز اول ماه محرم در شهر مریانج تعزیه برگزار می‌شود، افزود: این تعزیه‌ها ثبت ملی شده‌اند.
وی با بیان اینکه نکته مهم در این عزاداری‌ها این است که برگزاری این مراسم کاملا خودجوش و مردمی است و هیچ سازمان و نهادی در برگزاری آن دخالتی ندارد، اظهار داشت: باور‌های مذهبی که ریشه در زندگی ما دارد، موجب وحدت و همدلی مردم می‌شود.
نعمتی در ادامه با بیان اینکه مراسم مذهبی علاوه بر اینکه واقعه عاشورا را در بین مردم زنده می‌کند، باعث به وجود آمدن همدلی اجتماعی بین مردم هم می‌شود، گفت: این همدلی در مراسم ملی هم وجود دارد، اما در مراسم مذهبی، چون باور‌های دینی و عقاید مذهبی ما است، رنگ و لعاب بیشتری دارد.
او یکی از رسم‌های مهم را برگزاری نماز ظهر عاشورای عزاداران دانست و با اشاره به برخی باور‌های مردم بیان کرد: ممکن است الان فکر کنیم که برخی باور‌های آنان موضوع بی‌ارزشی است، اما به خاطر باور و اعتقاد قوی که داشتند، به حاجات خود می‌رسیدند و این در حالی است که امروزه ما کمتر نتیجه‌ای می‌بینیم چرا که باورهایمان ضعیف‌تر شده است.
نعمتی با بیان اینکه در برگزاری مراسم، بازیگر، کارگردان و رهبر خود مردم هستند، افزود: این مراسم از گذشته به آرامی و زیبایی انجام می‌شده، اما امروزه و به ویژه در شهر‌ها این مراسم دچار چشم و هم‌چشمی و بدعت‌هایی شده است که ما را از واقعه اصلی کربلا دور می‌کند.
او در ادامه با اشاره به برخی از بدعت‌ها مثل قمه‌زنی اذعان کرد: اگر از این بدعت‌ها کم شود، تفکر حسینی در بین مردم بیشتر می‌شود.
نعمتی با بیان اینکه در گذشته مردم به صورت دسته‌جمعی و قومی و قبیله‌ای نذری می‌دادند، افزود: در گذشته مرثیه‌خوانانی که برای تعزیه می‌آمدند، بدون هیچ چشم‌داشتی نوحه‌خوانی می‌کردند و مردم به صورت کاملا خودجوش مواد غذایی مثل برنج و گندم به این مرثیه‌خوانان می‌دادند.
او با بیان اینکه برگزاری این مراسم به صورت سنتی و تعزیه‌خوانی در سطح شهر چندان جوابگو نیست، افزود: مردم شهر با سنت‌ها بیگانه شده‌اند و این وظیفه رسانه‌ها و مسئولان است که نسل جدید را با سنت‌های قدیمی درست آشنا کنند.
کارشناس مردم‌شناسی و میراث فرهنگی استان همدان درباره کتل و علم‌هایی که در عزاداری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد گفت: این علم و کتل‌ها به این شکل امروزی در سنت‌ها وجود نداشته و خود بر اساس برخی باورهایمان به مرور زمان ، آن‌ها را اضافه کردیم، اما پرچم‌ها از ابتدا در عزاداری‌ها بوده‌اند.
کارشناس میراث فرهنگی گفت: مراسم طشت گذاری در برخی مناطق استان همدان ازجمله رزن و دمق که از روز ۲۷ ذی‌الحجه به مدت ۳ روز برگزار می‌شود نمونه‌ای از این آئین‌ها است به طوری که پس از برگزاری آن از اول محرم شاهد برگزاری عزاداری سالار شهیدان در گوشه و کنار شهر می‌شویم.
او ادامه داد: رسم «طشت گذاری» یا «طشت گردانی» در مناطق ترک نشین استان همدان به اجرا درمی‌آید که در این آئین «طشت» نماد مشک سقای کربلا و آب، نماد رود و فراتی است که به روی امام حسین (ع) و یارانش بسته شد.
فریبا نعمتی بیان کرد: پس از این مراسم و با ورود به ماه محرم گروه‌های بسیاری از عاشقان اهل‌بیت (ع) در نقاط مختلف استان همدان با برپایی آئین‌های عزاداری نوحه‌سرایی سینه‌زنی و آئین سقایی و شبیه‌خوانی، تعزیه و نمایش‌های مذهبی فجایع خونبار دشت کربلا را برای عزاداران ترسیم می‌کنند.
او با اشاره به برگزاری آئین‌های مداحی، سخنرانی در مورد قیام امام حسین (ع) و قرائت زیارت عاشورا در دهه اول محرم، برنامه‌ای رایج در مساجد و حسینیه‌های همدان بشمار می‌رود، ابراز داشت: مردم همدان در ماه محرم به ویژه دهه اول این ماه با ایجاد هیئت‌های سینه زنی و زنجیرزنی و برگزاری آئین‌های مختلف وقایع خونبار کربلا را زنده نگه می‌دارند به طوری که برگزاری آئین‌های مداحی، سخنرانی در مورد قیام امام حسین (ع) و قرائت زیارت عاشورا در دهه اول محرم، برنامه‌ای رایج در مساجد و حسینیه‌های همدان به شمار می‌رود.
این کارشناس اظهار داشت:مراسم عزاداری محرم در برخی مناطق و محله‌های همدان خاص است و در برخی با برگزاری آئین سقایی و برپایی تعزیه‌های باشکوه برگزار می‌شود.
هر ساله آئین‌های عزاداری حسین بن علی (ع) با عنوان رسوم عاشورایی در مناطق مختلف ایران اسلامی برگزار می‌شود و مردم در گوشه و کنار شهر‌های بزرگ و کوچک به سوگ سالار شهیدان دشت کربلا می‌نشینند و خود را شریک حزن و اندوه حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) می‌دانند.
آئین‌های باشکوه عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوه‌های مرسوم هر منطقه و استان متفاوت است و در این آئین‌ها می‌توان جلوه‌های خاص و معنا داری را از حرکت عاشورا مشاهده کرد.
عزاداری سید و سالار شهیدان از روزگاران قدیم تاکنون همراه با آداب و رسوم خاصی برگزار می‌شده که در این میان آئین سقایی همدان، به مدد عاشقان امام حسین (ع) تا امروز زنده مانده و سند محکمی بر توجه دارالمومنین همدان به حفظ اصالت‌ها و آئین‌های مذهبی است.
کارشناس مردم شناسی و میراث فرهنگی در خصوص برگزاری این آئین نیز اینگونه گفت: آئین سقایی یکی از قدیمی‌ترین نوع عزاداری در همدان به شمار می‌آید که در آن عزاداران با زمزمه‌های یا حسین (ع) و یا ابوالفضل (ع) ارادت خود را به خاندان عصمت و طهارت علیه السلام نشان می‌دهند.
او ادامه داد: آئین دیرینه سقایی همدان به همت میراث فرهنگی همدان در لیست آثار ملی و همچنین در میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
نعمتی افزود: نخستین هیئت سقا‌های همدانی به همت مرحوم سید احمد روح بخش در سال ۱۲۷۷ در همدان تاسیس شد که با کمک مرحوم کربلایی ابوالقاسم سقا، هیئت سقایی عباسیه جولان را که نخستین هیئت سقایی در همدان است را پایه گذاری کردند.
گفته شده است، روز عاشورا در کربلا آوردن آب برای حرم امام حسین (ع) و یارانش بر عهده حضرت ابوالفضل العباس (ع) گذاشته شده بود به همین دلیل مردان سقا پوش همدانی در شیوه سقایی خود را پیرو و مرید ابوالفضل العباس (ع) می‌دانند.
فریبا نعمتی اظهار داشت: در هیئت سقا‌های همدان مردان با خلوص نیت و فروتنی لباس‌های سیاه و گل اندود بر تن می‌کنند و در حالی که پا برهنه هستند با خواندن ذکر مصیبت خیابان‌های همدان را طی می‌کنند.
او بیان کرد: مریدان امام حسین (ع) در روز‌های تاسوعا و عاشورا در بین عزاداران حرکت کرده و گلاب و آب را به یاد لبان تشنه و شهدای دشت کربلا در بین عزاداران توزیع می‌کنند، بسیاری از مردم برای گرفتن حاجت و یا ادای نذر هر سال به مراسم این سقا‌ها می‌آیند.
کارشناس میراث فرهنگی یادآور شد: سقایان از معدود دسته‌های عزادار هستند که هنوز لباس آئینی به تن می‌کنند و به گفته یکی از پیران سقا لباس سقایی در اصل ۷۵ قلم بوده که با گذشت زمان اقلامی از آن حذف شده و امروز رخت سقایی اقلام خاصی را در برمی گیرد و، اما لباس سقا‌ها پیراهن بلندی که تا زیر زانو می‌آید که دست و پا گیر نبوده و کار برداشتن آب و حمل کردن مَشک به آسانی انجام شود و سرپوش که برای مردان جوان لچک است و برای پیران دستاری کوچک به قدر چهار یا پنج دور که به سر می‌پیچد و شالی بلند که بر گردن می‌آویزند.
او ابراز داشت: سقا‌ها در روز عاشورا سر و روی و سینه و دوش خود را با گلی که متبرک به خاک کربلا است گل مال می‌کنند.
نعمتی گفت: پیش از پوشیدن رخت سقا‌ها، در این هیئت شوری برپاست به طوری که افراد پیری که زودتر لباس پوشیده اند دیگران را یاری می‌دهند تا رخت را به آداب بپوشند، زیرا پوشیدن این رخت آدابی خاص دارد.
او در ادامه سخنانش افزود: برای پوشیدن رخت عزا ابتدا وضو می‌گیرند، بسم الله می‌گویند، صلواتی می‌فرستند و سپس پیراهن می‌پوشند، لچک می‌بندند و شال را چند دور بر گردن می‌پیچند.
کارشناس میراث فرهنگی اظهار داشت: سقایان اهل سینه و زنجیر زدن نیستند و از آن دوری می‌کنند، تنها چند پرچم بزرگ در جلوی دسته عزاداری برمی گیرند چراکه بزرگان سقا علامت کشی را قبیح می‌دانند و برای آن کراهت قائل هستند.
نعمتی ادامه می‌دهد پیران و بزرگان سقا کشکول بر دست و آنان که جوان ترهستند جامی برنجی و یا مسی به دست می‌گیرند، در روز عاشورا کاسه‌ها و کشکول‌ها پر از سیب‌های سرخ می‌شود و این سیب‌ها نذر کسانی است که به مراد خود دست یافته و نذرشان پذیرفته شده است.
او با بیان اینکه سادات بر شاخک سیب‌های سرخ تکه پارچه‌های سبز می‌بندند و شالی سبز می‌اندازند و برای عزاداری آماده می‌شوند، افزود: پس از آماده شدن گروه، دسته عزای سقایی به ۲ قسمت تقسیم شده و هر قسمت در ۲ صف به موازات یکدیگر گام بر می‌دارند.
فریبا نعمتی گفت:هیئت سقا‌ها پس از پایان عزاداری روز تاسوعا به بازار می‌روند، نماز را در مسجد جامع می‌خوانند و به عباسیه و یا حسینیه باز می‌گردند و روز عاشورا نیز عزاداری آن‌ها به همین منوال ادامه می‌یابد.
او بیان کرد: هنگام نماز ظهر نیز در نزدیکی مسجد در خیابان می‌نشینند و نماز می‌خوانند چراکه برای یک سقا هیچ چیز مهمتر از ترک محرمات و انجام واجبات نیست.
این کارشناس فرهنگی همچنین افزود: روز عاشورا نیز پس از بازگشت از برگزاری آئین عزاداری به عباسیه بزرگ ، خطیب سقایان بر منبر رفته و همه سقایان در گذشته را یاد می‌کند و اللهم واغفره می‌گوید و تمام سقایان الهی آمین می‌گویند و مجلس با فاتحه و صلوات بر روان در گذشتگان به پایان می‌رسد.
مردم شهرستان نهاوند نیز با رسوم خاص خود به استقبال ماه محرم می‌روند.
جوانان نهاوندی چند روزی است که در مساجد و تکایا جنب‌وجوش زیادی دارند و به عشق ماه محرم شبانه‌روز در حال تلاش هستند و نصب بیرق‌های عزا و آماده کردن حسینیه‌ها، تکایا، هیئت‌ها و مساجد را هرچه سریع‌تر انجام می‌دهند تا برای میزبانی شایسته از عزاداران حسینی آماده شوند.
تمیز کردن مساجد و نصب پارچه‌های سیاه و منقش به اسامی مبارک ائمه اطهار و شهدای کربلا در میدان‌ها و کوچه‌ها به‌صورت خودجوش و مردمی خبر از رسیدن ماه محرم می‌دهند و هرکس به هر طریقی می‌تواند در دستگاه امام حسین کار می‌کند و آهسته‌آهسته ایستگاه‌های صلواتی برپا می‌شوند تا به عزادارت خدمت‌رسانی کنند.
کارشناس میراث فرهنگی استان همدان در خصوص آداب و رسوم ماه محرم در شهرستان نهاوند هم گفت: یکی از مراسمی که در کشور تنها در شهرستان نهاوند اجراشده است مراسم (رخصت یا مولا) است که در نخستین شب از ماه محرم در زورخانه برگزار می‌شود.
او ادامه داد: عشق به امام حسین (ع) و عزاداری برای ایشان و اصحاب باوفایشان و کار در دستگاه اباعبدالله همیشه برای همه باعث افتخار بوده است و خیلی خوشحالیم در این راه قدم برمی‌داریم.
نعمتی بیان کرد: شور و اشتیاق جوانان و ورزشکاران نهاوندی باعث شده است که هرساله در شب اول ماه محرم مراسم رخصت یا مولا باشکوه خاصی برگزار شود.
او افزود: در این مراسم ورزشکاران و پیشکسوتان ورزش زورخانه‌ای با برگزاری مراسم در گود زورخانه از مولا علی (ع) برای شروع عزاداری برای فرزندشان امام حسین (ع) و حضرت عباس (ع) رخصت و اجازه می‌گیرند.
این کارشناس اظهار داشت: این مراسم مذهبی در فضایی معنوی و بافضیلت برگزار می‌شود و همراه با قرائت قران و دعا انجام می‌شود و سپس ورزشکاران ورزش پهلوانی نهاوند در مقام امام حسین (ع) مرثیه‌سرایی می‌کنند.
او اضافه کرد: نوحه‌خوانی و سینه‌زنی بانوای مداحان و ذکر مصیبت در رثای شهدای دشت کربلا از دیگر برنامه‌های این مراسم است که با حضور جوانان برگزار می‌شود.
اوگفت: اجرای مراسم تعزیه با حضور هیئت‌های مختلف شهرستان که هرسال به همت یک هیئت برگزار می‌شود باعث شده است تا این مراسم با همدلی و همراهی همه برگزار شود.
او افزود: در مراسم رخصت یا مولا با حضور پهلوانان و پیشکسوتان ورزش زورخانه‌ای نهاوند در ورودی زورخانه شال عزای امام حسین (ع) بر گردن حاضران انداخته می‌شود که یکی از اصلی‌ترین بخش‌های این مراسم است.
یکی دیگر از مراسم‌های قابل‌توجه در نهاوند برگزاری مراسم تعزیه در نقاط مختلف شهر و روستا‌های نهاوند است که قدمتی تاریخ دارد.
سیف یکی از فعالان برگزاری مراسم تعزیه در نهاوند می‌گوید: در ماه محرم بساط مراسم تعزیه در جای‌جای شهرستان نهاوند برقرار است و علاقه‌مندان بی‌شماری دارد به‌طوری‌که در شب‌ها اجرای مراسم تعزیه جا برای مشاهده تعزیه پیدا نمی‌شود.
او گفت: هنر تعزیه از قدیم در مراسم عزاداری امام حسین (ع) رواج داشته است و باگذشت سال‌ها، ولی هنوز طرفدار دارد و بسیار موردتوجه قرار می‌گیرد.
سیف افزود: گروه‌های تعزیه در شهرستان نهاوند از بهترین هنرمندان این منطقه در این بخش هستند با زبان هنر و نمایش حادثه کربلا را روایت می‌کنند.
او بیان کرد: منطقه حسن‌آباد، دوخواهران، پای قلعه و دیگر مناطق قدیمی شهرستان نهاوند مراکزی هستند که مراسم تعزیه از قدیم در این مناطق رونق داشته و همچنان پرطرفدار است.
این هنرمند تعزیه‌خوانی گفت: امسال نیز گروه‌های تعزیه خود را برای اجرای مراسم آماده می‌کنند و با حضور گروه‌هایی از شهر‌های دیگر بر غنای کار هنرمندان نهاوندی نیز افزوده‌شده است.
از دیگر اقداماتی که در شهرستان نهاوند در ایام ماه محرم انجام می‌شود سیاه‌پوش کردن کوچه‌ها و مساجد و برگزاری مراسم‌دعا و نوحه‌خوانی در منازل است که رونق خود را دارد و پخت و توزیع غذای نذری در بین مردم نهاوند نیز از دیرباز رواج داشته است و سفره کرم و بخشش اهل‌بیت علیهم السلام در سراسر شهرستان گسترده شده است.
کلام آخر؛ هرچند بسیاری از رسوم عزاداری امام حسین (ع) از گذشته تاکنون هنوز اجرا می‌شود و یا به کل از بین رفته است، اما باید گفت: اگر روز‌ها می‌آید و سال‌ها می‌گذرد ذره‌ای از عشق مردم به امام حسین علیه السلام و دیگر شهدای کربلا کاسته نشده بلکه با وجود کمرنگ شدن برخی رسوم، عزاداری سید و سالار شهیدان همچنان رنگ و بوی عمیق‌تری به خود می‌گیرد. البته در این بین، باید به آئین‌ها و رسوم سنتی هر دیار و زنده نگه‌داشتن آن توجه لازم را داشت، زیرا این آئین‌ها نمادی از عشق دیرین به اباعبدالله‌الحسین (ع) است.
انتهای پیام/ج
گزارش از زهرا جعفرپور ایروانی