به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از ارومیه ،شهرستان ماکو در شمال غرب ایران (استان آذربایجان غربی) قرار گرفته است که از شمال به رودخانه قره سو و کشور ترکیه، از شرق به رودخانه ارس و جمهوری آذربایجان و از مغرب به کشور ترکیه و از جنوب به شهرستان شوط محدود است. منطقه آزاد ماکو به عنوان جوانترین منطقه آزاد کشور از نظر جغرافیایی بزرگترین منطقه آزاد ایران و دومین منطقه آزاد جهان بعد از منطقه شانگ‌های چین است و این منطقه به تنهایی بیش از ۷۵ درصد کل مساحت مناطق آزاد کشور را به خود اختصاص داده است. قره کلیسا، قدیمی‌ترین کلیسای جهان و نماد همزیستی ادیان در نزدیکی شهر ماکو و در دشت چالدران قرار دارد. این منطقه به دلیل برخورداری از تمدن کهن، جاذبه‌های تاریخی فراوان، زیبایی‌های طبیعی به همراه پوشش گیاهی، رودها، چشمه ها، غار ها، آبشار ها، آب و هوای مناسب، صنایع دستی و دست بافته‌های عشایر یکی از قطب‌های گردشگری شمالغرب کشور محسوب می‌شود.
سپهرفر معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی در گفت وگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از ارومیه ، گفت: تپه ما قبل تاریخ خلیل آباد در ۳۰۰ متری شوط، کلیسای عظیم سنت استپاسن در دره شام ارسکنار، معبد سنگی در ده شدی دشت زنگنه، برج و بارو و کتیبه در، ساری قیه و در صخره ماکو، خرابه‌های تعدادی کلیسا‌های ارمنی در دهات مختلف، آثار تاریخی شهر دامبات، خرابه‌های قدیمی گزلو در ده مخند، آثار و علایم منقوش در سنگ در ده قزلجه قلعه دهستان قره قویون، دالان‌ها و غار‌های زیرزمین در اطراف آرارات، شهر روسا یا قلعه جم خور در ده بسطام چای پارا، اطاق سنگی در ده چیره کندی چای پارا، گورستان تاریخی پیر احمد کندی در دهات آواجیق، پل بشگوز در نزدیک شهر ماکو، خرابه‌های سه گوش در ده قزلداغ، اطاق سنگی در ده دلیک داش، کلیسای زور زور در ده بارون، دیری متعلق به فرقه دمینکن در پای کوه قیه، اطاق سنگی در ده سنگر، کلیسای مریم ننه در شمال شهر ماکو و بنای باشکوه کلاه فرنگی در بیمارستان ماکو از آثار باستانی شهرستان ماکو هستند.
وی گفت:چنانکه تمام شواهد تاریخی نشان می‌دهد ماکو همواره برای ایران زمین شهری مرزی بـوده و دروازه ورود بـه فلات ایران محسوب می‌گردد. اوضاع جغرافیایی منطقه امکان استقرار قلعه‌ای نظامی در گلوگاهی را فراهم آورده که به راحتی قابل دفاع می‌باشد، امروزه نیز علیرغم توسعه روابط تجـاری و امنیت منطقه هنوز هم ارزش نظامی منطقه در دفاع از فلات مرکزی ایران قابل انکار نیست؛ بنابراین بــرای شنـاخت هسته اولیـه شهـر بـاید در جـستجوی قلعـه اولیـه بود، قلعه‌ای که شـاید وجود آن را بتوان به زمان ماد‌ها و حتی قبل از آن منسوب کرد.
حمدالله مستوفی در نزهه القلوب چنین اشاره می‌کند "ماکو قلعه‌ای است بر شکاف سنگی دیهی در پای آن قلعه چنانکه آن کوه تا نیمروز سایه بان آن دیه شده و مرجانیتا که بزرگ کشیشان است آنجا سکونت دارد. "
در بافت تاریخی شهر ماکو اکثـر فضا‌های شهری شناخته شده به چشم می‌خورد، با این تفاوت که به علت کوچکی شهر و شبـاهت آن بـه بافت‌های روستـایی ایـن فضا‌ها در ابعادی محدود مشاهده می‌شود. مثلا بـازار شهـر در حـد بـازارچه و میـدان شهر در حد یک میدان نـامنظم محله‌ای و حمام کوچکی در کنار مسجد جامع نه چندان بزرگ آن به چشم می‌خورد. با این وجود روابط این فضاهـا کاملاً از اصول شهرسازی شهرهـای اسلامی تبعیت کرده و فضا‌هایی مانوس و بسیار زیبا را پدید آورده است.
بافت تاریخی شهر ماکو دارای بازارچه‌ای به طول ۱۶۴ مترمربع با تعداد ۷۳ مغازه می‌باشد.
سپهرفر می‌گوید: این بازارچه با نقشی منطقه‌ای تنها بازار منطقه نسبتاً وسیعی از گوشه شمالغربی ایران است که خود با بازار خوی در ارتباط بوده است. حـال و هـوای روستایی آن موجب گشته تا بـا بازاری مسقف برخورد نکنیم. این بازارچه از هیچ یک از فضا‌های رسمی بـازار‌های ایرانی به غیر از راسته بازار برخوردار نیست. با این حال ترکیب آن با مسجد جامع، میدان و حمام ترکیبی زیبا را بوجود آورده است.
تنها میدان بافت تاریخی شهر در انتهای شمالی بازار واقع گردیده که ورود چهار معبر اصلی شهر به آن زندگی می‌بخشد. با این وجـود میدان دارای طراحی ویژه‌ای نبوده و از بدنه‌های باارزش نیـز بـرخوردار نیست بـا این همه ارتباط ورودی‌ها و ابعاد و تناسبات آن بسیار صحیح و منطبق بر الگو‌های شهرسازی شهر‌های ایرانی می‌باشد.
بافت تاریخی شهر ماکو علیرغم جمعیت کم و وسعت محدود دارای سه مسجد و یک امامزاده است. از آنجا که شهر تا مدت‌ها ارمنی نشین بوده است، مساجدی با قدمت بسیار در آن دیده نمی‌شود. با ایـن وجود تعداد فضا‌های مذهبی موجود نیز به خصوص در بخش قدیمی آن قـابل توجه است. معمـاری ایـن سـه مسجد اگر چه پر تزئین نمی‌باشد ولی از معماری ساده و مستحکمی برخوردار است، زیارتگاه کوچکی نیز با معماری بسیار ساده در این بخش از شهر وجود دارد.
معاون میراث فرهنگی استان تصریح کرد: در اواخر دوره قاجاریه شهر از گسترش بیشتری برخوردار گردید و ابنیه زیادی تحت تاثیر معماری اروپـایی در خارج از محدوده هـای بـاروی شهر ساخته شده و باروی شهر به تدریج نقش خود را از دست داده و ثقل شهر از بـالای آن به پـایین منتقل گردیده است. مخصوصـاً کـه در جنگ جهـانی اول از طرف روسیـه راه آهنی از شاه تختی بر روی پل دشت بـه با یزید در خـاک ترکیه کشیده شد که ایستگاه آن در مـاکو "داش دام" خوانـده می‌شد. این راه آهن و وجـود جاده‌ای که تنها راه ورود کـالا از اروپا بـه قسمت‌های شمـالغرب ایـران بـود، موجب گشت که شهر بـه سمت پـائیـن کـوه تمـایل پیـدا کــرده و بــرج و بــاروی شهــر ارزش خـود را از دسـت بـدهـد. تـعــداد زیـادی خانه‌های بسیار زیبا از این دوره در جنوب شهر قدیم به چشـم می‌خورد. در دوره رضا شـاهی بـا احداث خیابان مشهور این دوره که معمولاً نام خیابان پهلوی را نیز بر خـود می‌گرفت و احداث میدان ویژه آن دوره و اهمیت یافتن مرز بازرگان، شهـر در مسیر دیـگری در امتداد جـاده رشدی خطی پیـدا کرده است.
وی افزود: پل پنج چشمه به فاصله یک کیلومتری پلیس راه ماکو و در سه کیلومتری شرق ماکو در حاشیه جنوبی جاده آسفالت و بر روی رودخانه زنگمار ساخته شده است.
سپهرفر ادامه داد: تاریخ بنای پل مقارن اوایل عصر شاه عباس صفوی است که در آن زمان اقلیت‌های دینی آزادی زیادی داشته اند که با احداث این پل بر روی رودخانه زنگمار مشکلات رفت و آمد مسیحیان این ناحیه برای زیارت قره کلیسا رفع می‌شده است. قدمت پل را سازمان میراث فرهنگی استان آذر بایجان غربی مربوط به دوره صفویه می‌داند، ولی مؤلف تاریخ ماکو زمان احداث پل را بین سال‌های ۷۲۹-۷۱۸ه. ق. (برابر با ۱۳۱۸ – ۱۳۲۸ میلادی) ذکر کرده است.
در خصوص وجه تسمیه بنا باید گفت که این پل چهار چشمه دارد و احتمالاً در زمان اولیه پنج چشمه داشته است که ظاهراًبعد از ویرانی دو چشمه آن یک چشمه بزرگ جانشین آن شده است.
پل قلعه جوق در نزدیکی ماکو در روستایی به همین نام واقع شده است و در گذشته ارتباط ساکنین این روستا با ماکو را فراهم می‌ساخته است. قدمت این پل به دوره صفویه می‌رسد.
ساختمان قدیمی شهربانی ماکو در دامنه کوه مرتفعی در سمت شمالشرقی شهر قرارگرفته که اکثر واحد‌های مسکونی شهر در دامنه آن ساخته شده اند و در سال‌های قبل اطراف ساختمان خلوت بوده ولی فعلا در بافت شهری محصور گردیده است.
ساختمان قدیمی شهربانی در حال حاضر با فاصله کمی (حدود ۳۰۰ متری) در سمت شمال شرقی خیابان اصلی شهر قرار دارد و در جوار آن شهربانی فعلی ماکو، در ساختمان تقریبا نوسازی مستقر می‌باشد.
سپهرفر اذعان داشت: با توجه به کتیبه موجود که در تالار آئینه کاری نوشته شده است، این بنا در سال ۱۳۲۰ ه. ق. احداث شده گرچه امکان دارد که تاریخ فوق الذکر مربوط به انجام گچبری و ائینه کاری ساختمان مذکور باشد، اما با توجه باینکه تزئینات ساختمان بفاصله بسیار اندکی بعد از احداث بنا صورت گرفته می‌تواند سال نسبتا دقیقی را ارائه نماید.
وی افزود: شهربانی این ساختمان را از کاظم خان که یکی از مالکین ماکو بوده خریداری و در آنجا مستقر شده است و تا اینکه بعلت نیاز به فضای بزرگتر آنجا را تخلیه قصد نوسازی اثر را دارند.
شهر ماکو در میان دره‌ای کم عرض و در دامنه شیبدار کوه قرار گرفته و اکثر ساختمان‌های قدیمی شهر در سمت شرقی و بروی شیب نسبتاً تندی ساخته شده‌اند .
بنای قدیمی عمارت کلاه فرنگی همراه با آثار تاریخی متعدد دیگری که از نظر قدمت تقریباً همزمان این اثر می‌باشد تماماً در سمت شرق خیابان امام که طولانی‌ترین خیابان شهر و بموازات دره حد فاصل دورشته کوه می‌باشد قرار گرفته است. در اطراف عمارت فوق ساختمان‌های قدیمی مانند عمارت شهربانی، محل شورای داوری سابق و چند بنای دیگر وجود دارند که متاسفانه دست خوش تحول نوسازی شده اند.
عمارت کلاه فرنگی که قسمتی از مجموعه ساختمان بزرگ قدیمی متعلق به یکی از خوانین ماکو بنام علی‌قلی خان بیات می‌باشد که بعد‌ها توسط اداره بهداری از پسر ایشان تقی‌خان بیات خریداری شده و تمام ساختمان‌های قدیمی مذکور بجز عمارت کلاه فرنگی تخریب و توسط بهداری واحد‌های نوسازی برای محل مورد مربوط به بیمارستان در آن ساخته شده است، این بنای قدیمی که از نظر فرم و تکنیک کار مخصوصاٌ گچبری و آئینه کاری بسیار جالب توجه می‌باشد اثری است متعلق به اواخر دوره قاجاریه که بدون هیچ دخل و تصرفی بهمان شیوه اصلی حفظ شده است.
از ماکو که به سمت بازرگان می‌روید از سمت چپ جاده آسفالته بین این دو شهر جاده خاکی منشعب می‌شود که پس از طی چند کیلومتر به دهکده سبز و خرمی که در دامنه کوهی قرار گرفته می‌رسیم در سمت جنوب شرقی آبادی ساختمان نسبتاً مجلل و تاریخی دیده می‌شود که صاحب اولیه آن اقبال السلطنه ماکوئی بوده است. اسم این اثر تاریخی به تبعت از نام دهکده (باغچه جوق) قصر باغچه جوق نامیده می‌شود.
شهرستان ماکو در طول سال پذیرای گردشگرانی از سراسر کشور است.