فارابی پیشگام فرهنگ‌نامه نویسی است/ علم منطق یکی از محکم‌ترین علوم است

به گزارش خبرنگار رادیو تلویزیون باشگاه خبرنگاران؛ برنامه "معرفت" جمعه شب 26 اردیبهشت ماه با حضور غلامحسین ابراهیمی دینانی استاد دانشگاه از شبکه چهار سیما پخش شد.  

دکتر اسماعیل منصوری لاریجانی استاد دانشگاه و مجری برنامه "معرفت" بیان کرد: همانطور که استحضار دارید در گلشن اندیشه‌های حکم فارابی هستیم و از رمزگشایی‌های استاد ابراهیمی دینانی بهره می‌بریم.  

وی گفت: در منظومه "معرفت‌شناسی" ابوهنر فارابی به اینجا رسیدیم که بازیگر اصلی این منظومه عقل فعال است، شما معتقدید که فارابی مشکل معرفت فطری را حل کرده است. او این مسئله را بازی می‌کند و فراتر از نظر افلاطون که اعتقاد به معرفت تذکری و ارسطو که معرفت نظری را جز مبادی اولیه می‌داند، از آنها عبور می‌کند.  

ابراهیمی دینانی گفت: فارابی ضمن اینکه یک فیلسوف بزرگ بوده، وجودشناس و معرفت‌شناس نیز است. امروزه بحث فیلسوفان غرب با تفاوت‌هایی که بین معرفت‌شناسی و وجودشناسی قائل هستند، این دو را جدا از هم می‌کنند.  

در بیش از هزار سال پیش این مسئله برای حکیم فارابی مطرح بوده است. او می‌خواهد که مرز این دو را بردارد.  

وی ضمن اشاره به این نکته که ادارک در انسان پیدا می‌شود، افزود: تمام بحث این بوده که انسان چگونه درک می‌کند، انسان مجموع بدن (یک جسم زنده نباتی) است. انسان ادراکی از حرص، نخیل، توهم  و عقل دارد.  

حکیم فارابی برای آن منشأ قائل است که به قول شما به آن فطرت می‌گوید. این بیرون از ما بوده و ما متصل به آن هستیم و در آن عقل فعال است.  

این استاد دانشگاه ادامه داد: کلمه عقل فعال را عقلا عقل دهم می‌دانند، ما لازم نیست که از ده عقل سخن بگوییم و بیان کنیم که عقل فعال، عقل دهم است. اما سخن نگفتن از عقل دهم به این معنا نیست که به کل معنی ندارد. کل عالم هستی براساس عقل کل اداره می‌شود.  

ابراهیمی دینانی اظهار داشت: فارابی معتقد است که عقل فعال، عقلی است که کل عالم را اداره می‌کند و ما هم در این عالم تحت تأثیر آن اداره می‌شویم و هر کسی نسبتی با عقل فعال داشته و از آن بهره‌مند می‌شود. اگر دریچه‌های روان ما با آن عقل باز باشد به همان اندازه از آن عقل برخورداریم و این اشراق می‌شود.  

وی تصریح کرد: وقتی یک حیوانی بر حسب غریزه درست عمل می‌کند، یک ارتباط ادراکی با یک منبع ادراک دارد، آن عقل که منبع ادراک است. در انسان این ادارک بیشتر بوده، و انسان در فهم، خیال، وهم و عقل‌اش یک ارتباطی با عقل کل دارد و این و فارابی منشع ادارک می‌داند.  

این استاد دانشگاه بیان کرد: همه فلاسفه مسلمان به نوعی از اشراق برخودار هستند و این مسئله را عرض کردیم نیازی به بدهیات ارسطو و تذکرات افلاطون نیست.  

ابراهیمی دینانی در ادامه گفت: افلاطون یک نظریه به نام (تذکر) دارد و او معتقد است که وقتی چیزی را در این عالم درک می‌کنیم، یادآوری است، یعنی ما در عالم ازل پیش از آمدن به این عالم همه چیز را می‌دانستیم و وقتی به این عالم آمدیم همه آنچه راه که در ازل می‌دانستیم فراموش کردیم.  

وی افزود: طبق آنچه که فارابی می‌گوید دیگر نیازی به نظریه افلاطون (یادآوری) نیست، نوع اشراق یعنی نوع اتصال به عقل فعال است.  

این استاد دانشگاه اظهار داشت: یکی از فیلسوفان فرانسوی می‌گوید وقتی ما در بیرون خود (خارجی) نگاه می‌کنیم میز، دیوار و یا کتاب را لمس می‌کنیم، چگونه می‌شود که این میز را درک می‌کنیم؟ حضور انسان در میز است یعنی حضور انسان در چیزی بوده که پیش آن حاضر است. نوع ارتباط ما با جهان بیرون در واقع حضور ما در آنجا است.  

این استاد دانشگاه بیان کرد: حضور انسان در بیرون به واسطه عقل فعال است. چون من، اتصال به عقل فعال دارم و عقل فعال همه جا حضور دارد. من در آن چیزی که می‌بینم، می‌شنوم حضور دارم.   
منصوی لاریجانی گفت: به همین دلیل فارابی اسم عقل فعال را چندقبل، روح‌الامین، سفیدالهی و ملک کریم می‌گذارد.  

ابراهیمی دینانی افزود: اسامی مبارکی را که عقل کل گذاشته است، در خود قرآن کریم همه آن را تأیید می‌کند. همه موجوداتی که دارای ادارک هستند به منبع ادراک متصل هستند و هر کدام به اندازه استعداد وجودی‌شان متصل هستند.  

این استاد دانشگاه تصریح کرد: اتصال به منبع ادراک در انسان بیشتر از حیوانات است، یعنی انسان در حس، خیال، وهم و عقل متصل بوده و انسان با عقل تدبیر کرده و عالم را می‌سازد.  

وی ادامه داد: الهام انسان وحی نیست، عقل خود اشراق است، یعنی تعقل ما از جایی نشأت می‌گیرد.  

منصوری لاریجانی عنوان کرد: فارابی یک جمله‌ را بیان می‌کند که از نگاه مفسرین پنهان مانده است، وی جهت عقل را منبع اشراق ربانی قرار می‌دهد. 

ابراهیمی دینانی گفت: این نوع تفکر، تفکر متافیزیکی بوده که متأسفانه در دنیای امروز مورد غفلت مانده است. اگر ادارک در عالم هستی وجود نداشت، حضور نبود و همه چیز در پریشانی فرو می‌رفت. پس ادراک عالم حضور است. 

وی ادامه داد: حکیم فارابی در کتاب "الحروف" و همین طور در کتاب "احصاء العلوم" به عالم الفاظ خیلی توجه دارد. کتاب احصاء‌العلوم وی در واقع یک فرهنگ‌نامه است، فارابی پیشگام فرهنگ نامه‌نویسی بوده است و قبل از او کسی فرهنگ نامه ننوشته است. 

این استاد دانشگاه افزود: احصا‌ءالعلوم کتاب کوچکی است که فارابی تمام علوم را در آن توضیح داده است و به نوعی دایره‌المعارف بوده که همه چیز را در آن از ریاضیات، فلسفه و... آورده است. 

فارابی در این کتاب علوم عصر خود و جایگاه هر علمی را در آن توضیح داده و کتاب جامع و جالبی است. 

وی ضمن اشاره به این نکته که فارابی در کتاب "احصاء العلوم" به لفظ، نحو و منطق تکیه می‌کند، تصریح کرد: زبان قوانینی دارد و فارابی می‌گوید که قوانین زبان در باطن نفس است. 

و از نفس به الفاظ می‌آید و الفاظ را به هم ربط می‌دهد. ربط در درون انسان و حضور است. 

ابراهیمی دینانی افزود: فارابی می‌گوید؛ نسبت قوانین درونی که روح زبان (دستور زبان) است، با الفاظ نسبت به معقولات با منطق است، علم منطق یکی از محکم‌ترین علوم است و ابطال‌پذیر نیست، معقولاتی که در درون انسان وجود دارند مبنای منطق بوده و قوانین زبان در درون انسان مبانی صرف و نحو است. 

این استاد دانشگاه اظهار داشت: فارابی حرف مهمی را می‌گوید همانطور که قوانین زبان در باطن انسان‌ها است، معقولات هم زیربنای منطق هستند آن وقت هم منطق و هم نحو، هر دو درست می‌شوند و از آنجا به بعد است که او بین علم نحو و علم منطقه فرق می‌گذارد. 

وی بیان کرد: فارابی می‌گوید منطق با علم نحو (دستور زبان یا گرامر) تفاوت دارد، ولی هردو با عالم لفظ ارتباط دارند. 

فارابی یک نکته جالب را در کتاب احصا‌ءالعلوم بیان کرده، چون قوانین منطق و دستور زبان در باطن ما است، ما با این قوانین در جامعه هم ارتباط داریم. همه اینها از باطن انسان نشأت می‌گیرد و باطن انسان به عقل فعال متصل است. 

منصوری لاریجانی گفت: عقل فعال یک عقل مسئول است، یعنی فقط اشراق را از منبع غیب نمی‌آورد و همه را به منبع اشراق دعوت می‌کند.  
نقش عقل فعال از نگاه فارابی خیلی لطیف بوده و شیخ عطار و مولوی هم به آن پرداخته‌اند. 

ابراهیمی دینانی ضمن اشاره به این مطلب که عقل مسئول است، اظهار داشت: انسان به حکم اینکه عقل دارد مسئولیت هم دارد و جماد و نبات و حیوان به حکم اینکه عقل ندارند، مسئولیتی ندارند. 

مسئولیت در جایی معنی دارد عقل که بین خوب و بد را تشخیص بدهد. آن چیزی که بین "خوب و بد" و "درست و نادرست" تمیز می‌دهد عقل است. 

بنابراین چون عقل می‌تواند بفهمد که چه چیزی خوب و بد بوده، مسئول است. 

وی ادامه داد: عقل منشأ مسئولیت تشخیص خوب از بد است و فارابی به درستی گفته که عقل مسئول است و انسان مسئول بوده به حکم اینکه عاقل است. 

منصوری لاریجانی گفت: امروزه عقل را به عدم پذیرش مسئولیت و سیرآزاد تعبیر می‌کنند. همین داستان حضرت یوسف که زلیخا نقش بسیار خوبی بازی کرد که نگاه همه زنان را از چهره یوسف به جمال ذوالجلال کشاند. 

ابراهیمی دینانی افزود: بالاترین حرف‌ها را عرفا گفتند، شما اشاره کردید که امروز عقل آزاد است. این جمله درستی بوده و مشکل این است که نمی‌دانند آزادی به چه معنی است. 

وی ادامه داد: اگر قرار است آزادی در عالم باشد فقط عقل آزاد بوده و هیچ چیز جز عقل آزاد نیست. 

عقل آزاد منفتح و گشوده بوده و بازترین موجودی که خداند آفریده عقل است. 

این استاد دانشگاه افزود: آزادی عقل یعنی تشخیص خوب از بد عقل همیشه می‌فهمد و هیچ وقت نافهم نیست. 

ابراهیمی دینانی اظهار داشت: فارابی یک نکته را در کتاب "احصاءالعلوم" بیان کرده، در فلسفه اخلاص لازم است و در دیانت "ایمان" که از آن به "باور" تعبیر می‌کنیم. 

همان نقشی که اخلاص و صداقت در فلسفه دارند، باور در دیانت دارد. 

کسی که ادعای ایمان می‌کند ولی باور ندارد به نوعی مومن نبوده و اگر کسی صدق و اخلاص داشته باشد، فیلسوف نیست. 

وی تصریح کرد: فیلسوف حکیم بوده به شرطی که حائل‌ها را برطرف کند و نقش تذکیه در اینجا ظاهر می‌شود. اول توجه به آداب و بعد تزکیه و بعد از آن علم کامل است. 

ابراهیمی دینانی ضمن اشاره به این مطلب که تزکیه پالایش روح است، عنوان کرد: غایت معرفت بینا شدن بوده و در واقع غایت فهم آنجا است که دیگر نمی‌توان به آنجا رفت و آخرین راه، مقام ذات است. 

وی بیان کرد: فارابی می‌گوید آنجایی حائل بوده که مقام ذات است. 

متافیزیک حصور این است که فارابی آن را بیان کرده یعنی همه جا حق تعالی حضور دارد و به مقام ذات راه نیست. 


انتهای پیام/ اس