باریکترین و نازکترین "سد قوسی جهان"

به گزارش سرویس اقتصادی باشگاه خبرنگاران ،روستای کریت مرکز دهستان نخلستان در 17کیلومتری طبس در حاشیه جاده اصلی طبس - کرمان در ارتفاع 640 متری سطح دریا واقع شده است. سد قدیمی کریت با مخزنی با حجم بیش از یک میلیون متر مکعب از قرون گذشته وظیفه تأمین آب روستاهای پایین دست را بر عهده داشته و از این رو در آبادانی و تأمین معشیت مردم منطقه سهم قابل توجهی داشته است. درسال 1379 به شماره 3523 در فهرست آثارملی به ثبت رسیده است. سد کریت، دارای آنچنان تاریخ با ارزشی است که به تنهایی دیدن کریت را لازم میدارد.

قدیمی ترین و محنصر به فرد ترین سد قوسی دنیا حاصل محاسبات دقیق معماران ایرانی دوران باستان است. هنرمعماران قدیمی کشورمان به خصوص در دوران ایران باستان هنوز هم مایه شگفتی معماران امروزی است که حتی با دقیق ترین محاسبات ریاضی و فیزیک هم نتوانسته اند به رمز و راز این ساخت و سازهای شگفت انگیز که درگوشه وکنار کشورمان به چشم می خورند پی ببرند. "سد کریت " یکی از این سازه های منحصر به فرد است که می توان آن را حاصل نبوغ معماران ایرانی در قرن های گذشته دانست؛ سدی قدیمی در طبس، که عنوان اولین سد قوسی جهان را یدک می کشد.

شاید خیلی ها نمی دانند که از 2 هزار سال پیش تا اوایل قرن بیستم، بلندترین سدهای قوسی جهان مثل ایزد خواست فارس، کبار قم و کریت طبس، در ایران ساخته شده بودند. محاسبات به کار رفته در ساخت این سد آنقدر دقیق است که رییس سابق کمیته بین المللی سدهای بزرگ، سد کریت را شگفت آورترین ساخته دست بشر در قرون وسطی می نامد.

البته وقتی به این نکته فکر کنید که حدود هزار سال پیش، سازندگان این شاهکار مصالح مورد نیازشان را برای ساخت این سد با مشقت و سختی زیاد از همین راه و از میان تخته سنگ ها، کوه ها و آبشارها عبور می دادند حتما ذوق و شوقتان برای رسیدن به انتهای مسیر و تماشای سازه دست ساز آن ها بیشتر می شود. البته بهتراست بدانید که این مسیر صعب العبور تقریبا به همان شکل گذشته اش باقی مانده وتغییر زیادی نکرده است. مهم ترین نکته ای که در مورد این سد وجود دارد، نحوه مکان یابی ساخت این شاهکار توسط معماران و سازندگان آن در آن دوران است؛ اینکه آن ها در آن سالها، چطور به این نکته پی برده اند که این مکان، مناسب ترین محل برای ساخت چنین سدی است؟!

هفتصد یا هزار ساله

در کتاب های تاریخی روایات مختلفی در خصوص قدمت بند کریت نقل شده است. در کتاب آب و آبیاری در ایران و نگرشی بر سد های ایران سابقه این بند را 400 سال قبل نوشته اند. بنا به گفته اهالی بومی منطقه طبس، این بند 700 سال قدمت دارد. اما روایت مستند حکایت از تعمیر این بند در اواسط قرن پنجم هجری دارد. حکایت زیر را بخوانید :

در تاریخ کرمان اشاره ای به تعمیر بند کریت شده است: «ملک قاورد پس از رفتن برادر (آلب ارسلان) سفری به بلوچستان و جیرفت نمود ، بر این بلاد امیر و نواب معین نمود و بند طبس را تعمیر کرد و …». اگر چنین باشد بند کریت در اواسط قرن پنجم قمری تعمیر شده است و این می رساند که زمان ایجاد این سد پیش از قرن پنج بوده یعنی عمر سد بیش از 1000 سال است. به طور کلی با توجه به تنوع مصالح به کار رفته و ساختار کلی بنا که در مرحله تعمیر بر روی آن آن جام گرفته، می توان استنباط کرد که بند کریت متعلق به چند دوره زمانی مختلف است.

از طرفی پروفسور هانری گویلو که 30 سال روی قنات های ایران تحقیق کرده ساخت این سد را به دوران مغول نسبت داده است. دکتر یعقوب دانش دوست هم در مورد قدمت سد می گوید: «سد کریت بسیار قدیمی است و عده ای می گویند که در دوران پیش از اسلام و توسط زرتشتیها ساخته شده است. من در این خصوص تحقیقاتی داشته ام که در کتابم منتشرشده و با مطالعه بقایای به جای مانده از نوع ساخت و نحوه معماری نشان می دهد که این سد متعلق به700 سال پیش است». به طور کلی با توجه به تنوع مصالح به کار رفته و ساختار کلی بنا که در مرحله تعمیر بر روی آن انجام گرفته، می توان استنباط کرد که بند کریت متعلق به چند دوره زمانی مختلف است.

سنگ نگاره های طبس در سد مخزنی کریت مربوط به دوران ساسانی

تابلو سد بتونی کریت (کوریت ) در جلو سد ساخته شده که در شکاف صعب العبورآن نقوش کم رنگ بز کوهی قابل مشاهده است. در عمق دره و حفره سد سه نقش بزکوهی که رنگ آن ها بسیار کم رنگ شده است در ارتفاع حدود سه متری از سطح گذر آب دره نمایان است.

نقش بزکوهی در ماقبل تاریخ و دوره های تاریخی، نمادی از فرشته درخواست آب، زایندگی و فراوانی نعمت بوده است، به همین خاطر آن ها را حک کرده اند تا این فرشته ها کمک کنند این آب همیشه جاری باشد و هیچ وقت کم نشود، چراکه آب مایه زایش، برکت و فراوانی نعمت است.

سد ضد زلزله

دکتر یعقوب دانش دوست که دکترای معماری و شهر سازی است و تجربیات فراوانی در مرمت بناهای تاریخی دارد، یکی از افرادی است که تحقیقاتش درباره این سد را درقالب یک کتاب منتشر کرده است؛ او می گوید: «روش سد سازی به شکل قوسی، روشی قدیمی در ایران است. سد کریت با وجود گذشت سال ها هنوز هم شکل قوسی خودش را حفظ کرده و در عکس های هوایی گرفته شده هم، این موضوع به خوبی قابل مشاهده است. البته سد هایی با فرم قوسی شکل، مقاومت بسیار بالایی دارند و در مقابل فشارهای ناگهانی مثل زلزله، ریزش کوه و حوادث طبیعی مقاومت خوبی از خودشان نشان می دهند».

زمین لرزه، واکنش طبیعی زمین در مقابل انرژی زیادی است که در طی سالها در آن انباشته شده؛ یعنی زمین با ایجاد لرزش، در ریشترهای مختلف، انرژی اش را تخلیه می کند. مردم کشورهایی که روی نوار زلزله خیز کره زمین زندگی می کنند، خاطره خوشی ازاین لرزش ها ندارند. این ها را گفتیم تا از مقاومت سد کریت در برابر یک زلزله قدرتمند بگوییم که سال ها پیش اتفاق افتاده و این سد از آن جان سالم به در برده است. دکتر ناظمی، محقق و زمین شناس دراین باره می گوید: «25 شهریور ماه سال 1357، زمین لرزه ای با قدرت 4/7ریشتر طبس را لرزاند. این سد با وجود این که در معرض یک زلزله شدید قرار گرفت، اما نه تنها تخریب نشد که حتی ترک هم برنداشت».

اما قبل از این که در مورد نوع ساخت و مصالح به کار رفته در بدنه این سد ضد زلزله صحبت کنیم، بهتر است اطلاعاتی در مورد شکل ظاهری سد کریت داشته باشید. ارتفاع قسمت بیرونی بند از کف رودخانه 52 متر و عمق حوضچه آبگیر 20 متر و طول آن در قسمت تاج 52 متر است. این سد در چهار مرحله احداث شده و ضخامت تاج آن تنها 1/2 متر می باشد. سد کریت فاقد سرریز بوده و برآورد می شود که بیش از هزار روگذری سیلاب را تجربه نموده است. در بدنه بند دریچه و مجرایی بر انتقال آب به پشت بند وجود داشته و سوراخ های متعددی در ارتفاع بند وجوددارد که اندازه های دقیق و متناسبی دارد. این سوراخ ها به نام قفل خوانده می شود. حدود 150 سال قبل 4 متر به ارتفاع بند افزوده شده این افزایش باعث جلوگیری از متروکه شدن این بند شده بود. یکی از ویژگی های منحصر به فرد بند قدیم که هنر سد سازی ایرانیان را آشکار می کند، قوسی بودن بند است. بندهای قوسی مقاومت بیشتری در مقابل فشار های ناگهانی، زلزله و حوادث طبیعی دارد.

دکتر ناظمی در این باره می گوید: «ارتفاع قسمت بیرونی سد از کف رودخانه،52 متر و عمق حوضچه آبگیر20 متر و طول آن در قسمت تاج52 متر و ضخامت تاج هم 2/1 متر است. نکته جالب اینجاست که سد کریت محل مخصوصی برای خروج آب اضافی بعد ازپرشدنش ندارد، برای همین آب های اضافی ناشی از سیلاب ها، بعد از پر شدن سد، از روی بدنه سد بیرون می ریخته و این موضوع نشان می دهد که بدنه سد بسیار محکم ساخته شده که با وجود گذر سیلاب های زیاد از روی آن خراب نشده است.

مصالحی که در ساخت بدنه سد به کار رفته، جالب است. ناظمی درباره این مصالح می گوید: «مصالحی که درساخت سد به کار رفته ساروج و سفیده تخم مرغ بوده است. تخم مرغ آن زمان ماده بسیارارزشمندی بوده، اما چون می خواستند سد مقاوم باشد، از چسبندگی تخم مرغ در بدنه سد استفاده کرده اند. ماده اصلی به کار رفته در بدنه سد هم ملات آهک و شن و خاک است که مقاومت زیادی در برابر انحلال و تخریب دارد». سازندگان علاوه بر استفاده از ساروج و ملات، در زمان های دیگر هم که سد به تعمیر احتیاج داشته، از آجر و سنگ استفاده کرده اند. معماران این سد700 سال پیش، برای ساخت آن، یک دره تنگ و باریک و برای جمع شدن آب هم یک دشت نسبتاً صاف را در نظر گرفته بودند. این سد در دو مرحله کامل شده است. حدود 150 سال قبل 4 متر به ارتفاع سد اضافه کردند که هم برای افزایش بهروه وری از سد بوده و هم این که مانع از متروکه شدنش می شد.

سدهای به صرفه

سدها انواع مختلفی از نظر شکل و نوع معماری دارند. سدها سه نوع هستند. تک قوسی، دو قوسی و سه قوسی. یک سری از سدها هم سدهای معمولی هستند که به دو دسته خاکی و بتونی تقسیم می شوند. در سد های معمولی باید بدنه سد را مقاوم و با ضخامت زیاد بسازیم تا با وزن خودش جلوی فشار آب را بگیرد. این سدها مصالح ساختمانی زیادی مصرف می کنند. اما در سدهایی که به شکل قوس هستند، چون محل قوس به درون سد است، انرژی و نیروی زیاد فشارآب را خود سد تحمل نمی کند و آن را به دیواره های کوه منتقل می کند. سدهای قوسی باید در دره باریکی ساخته شوند و دیواره هایشان هم باید آن قدر مقاوم باشند که فشار زیاد آب را تحمل کنند. اینها را دکتر ناظمی می گوید وادامه می دهد؛ «سدهای قوسی به خاطر این که از مصالح کمی در ساخت آن ها استفاده می شود، خیلی به صرفه تر هستند. به خصوص این که سد کریت در یک منطقه صعب العبور واقع شده و حمل و نقل مصالح در این مسیر خیلی سخت بوده و بنابراین بهترین راه این بوده که سازندگانش بتوانند با مصالح کم این بنا را برپا کنند. سد امیر کبیر هم یکی از سدهایی است که به شکل قوسی ساخته شده البته سدهای قوسی معایبی هم دارند. مثلاً شرایط زمینی و محیطی خاص برای ساخت آن ها باید وجودداشته باشد مانند سد کریت که در دره تنگ قرار دارد.

سدهای قوسی مثل سد کریت مزایا و معایب مختلفی دارند اما نکته دیگری که در مورد سد کریت وجود دارد این است که آب این سد در زمان های کم آبی و خشک سالی هم نسبتاً خوب است. سازندگان این سد خلاقیت و ابتکار منحصر به فردی رادر ساخت آن از خود نشان داده اند؛ مثلاً در دریاچه سد یک چاه حفر کرده اند که به برج آبگیری معروف است. دکترناظمی دراین باره می گوید: «یک برج آبگیری به شکل یک چاه متصل به سد، در وسط دریاچه ساخته شده که به خاطر افزایش فشار آب در قسمت های عمیق دریاچه، از بالا به پایین ضخامت و قطرش زیاد می شود.در داخل چاه موجود در برج آبگیری، سوراخ هایی وجود دارد که به درون دریاچه منتهی می شود. محلی ها به این سوراخ ها قفل می گویند. قطراین سوراخ یا قفل ها بین 20-10 سانتیمتر است. این قفل ها به شکل دایره هستند و داخل آن چوب و یا پارچه می گذاشتند و با پتک به آن می زدند تا محکم شود و آب بند بیاید. البته این سوراخ ها در فواصل و ارتفاع های مختلفی و بسیار منظمی از هم ساخته شده اند».

در دوران گذشته، مردمی که از آب سد کریت استفاده می کردند در مواقع خشکسالی به سراغ آب ذخیره شده در چاه می رفتند در ز مان های کم آبی قنات ها و آب های زیر زمینی و با توجه به کاهش آب سد یا دریاچه در زمان های مختلف، یک کارگر ماهر که خیلی هم شجاع بوده، وارد این چاه می شده و چوب و یا پارچه ای را که سوراخ راگرفته بوده برمی داشت. به این ترتیب تراز پایین تری از آب سد تخلیه می شده و به این شکل آب از زیر سد عبور می کرده و به مصرف مردم روستای کریت می رسید. در فصول آبگیری که نزولات جوی مثل باران زیاد بوده، همه سوراخ های باز شده را دوباره می بستند و سد دوباره پر از آب می شد.