به گزارش
گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران ، خرمهره مصنوعاتی سرامیک به رنگ آبی فیروزه‌ای روشن است که به آن کوجی یا مهره مهر نیز می‌گویند و هر مهره‌ای چون شکافته می‌شود، حاوی بلور دانه دانه سفید رنگ سخت و خشن می‌باشد و استان قم تنها تولید کننده مصنوعات خرمهره به صورت گسترده در جهان است.
بیشتر مردم شکل مهره‌ای خرمهره را دیدند و آن را برای دفع چشم بد، می‌آویزند اما این مهره‌ها راز و رمزی دارند که شنیدن آن خالی از لطف نیست.
در این راستا با مهدی نصر، معاون صنایع دستی استان قم و ابوالقاسم سعادتمند تنها تولید کننده بزرگ این مصنوعات در جهان به گفتگو نشستیم.
برای مصاحبه با معاون صنایع دستی استان قم راهی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قم شدم که مشروح گفتگو در زیر
می آید.
چرا از خرمهره حمایت می‌شود؟نصر: می‌دانید که نام دیگر آن کوجی است و یکی از وظایف معاونت صنایع دستی حمایت از رشته‌های بومی است.
کوجی یا مهره مهر، اما فقط نام آن عوض شده حسن و خاصیت آن چیست؟این رشته 6 هزار سال قدمت دارد.
هر چیزی که قدمت داشته باشد شما از آن حمایت می‌کنید؟خرمهره قدمت و تاریخ دارد و استمرار هم داشته، سفال و سرامیک هم همین طور است.
این رشته‌ها کاربردی است اما خرمهره ارزش حمایت ندارد چرا ثبت در فهرست آثار ملی شده است؟رشته‌ها از لحاظ مردم‌شناسی، بومی بودن و آداب و سنن ثبت می‌شوند. خرمهره تنها مهره نیست وسایل آویزی و تزیینی هم هست.
به نظر من آویز آن به عنوان دورکردن چشم و نظر به هر نحوی نشان از این است که به باطل مباهات می‌کنیم و آن طور که من در سایت‌ها، مجله‌ها، لغت نامه معین و دهخدا و تبلیغات فروشندگان خواندم مهره بزرگی بوده که در گذشته که چهارپایان وسیله حمل و نقل بودند به گردن الاغ می‌انداختند تا چشم نخورد. حمایت از خرمهره ترویج و سرمایه گذاری روی خرافات نیست؟ چرا سرمایه گذاری روی آنچه مردم نیاز دارند و خاصیت بخش است مثل گیوه که بهترین کفش سال 2000 در جهان معرفی شد یا مسگری که از بسیاری از بیماری‌ها جلوگیری می‌کند و در کل کالاهای کاربردی انجام نمی‌شود؟برخی فروشندگان از باور نادرست برخی مردم استفاده و تبلیغ سوء می‌کنند تا کالایشان را زود‌تر بفروشند، کوجی یا همان خرمهره جزء قدیمی‌ترین مصنوعات ساخت دست بشر است که نحوه تولید آن طی 6 هزار سال تغییر نکرده و ربطی به چشم و نظر ندارد؛ مواد بدنه این شیء تلفیقی از سیلیس و چسب طبیعی (مس طبیعی) و لعاب آن شامل اکسید مس، کربنات سدیم خاکستر، آهک و بار لعاب است که منحصر به فرد است. نه خرمهره، بلکه این فرایند را ما ثبت کردیم.
(نصر در این لحظه به سرعت از جای خود بلند شد و از کمد پایین ویترین دو بشقاب آورد این بشقاب‌ها و این کتیبه هم از این فرایند درست شده و کاربردهای دیگر هم دارد.)
اما دلیل این چیست که ما در هیچ نمایشگاهی ندیدیم که مصنوعات دیگر خرمهره را هم عرضه کنند؟چون این‌ها فقط صادر می‌شوند و بازار داخلی ندارند.
چرا ندارد؟شاید نمی‌خواهند در بازار داخلی عرضه کنند. باید از خودشان بپرسید.
(به این منظور به سراغ ابوالقاسم سعادتمند، دارای تنها کارگاه فعال ساخت خرمهره در کشور رفتم که مصاحبه با او را هم در این خصوص می‌خوانیم.)
خرمهره چیست؟سعادتمند: خرمهره یا کوجی قطعات سرامیک آبی رنگی است که در همه جای دنیا به رنگ آن آبی ایرانی گفته می‌شود و با نام مروارید فیروزه‌ای ایران باستان در نمایشگاه ایکسپو 2 هزار هانوور آلمان به ثبت رسیده است.
شما گفته بودید این رشته از 6 هزار سال قبل در کوره‌های مس ایران درحوالی قم کشف شده است، سندی دارید که این هنر برای قم باشد؟با ثبت ملی کار‌شناسان به این نتیجه رسیده‌اند و تنها کارگاه فعال تولید خرمهره در قم است.
از کجا می‌دانید که 6 هزار سال قدمت دارد؟استدلالاتی است که این رشته با صنعت ذوب مس به وجود آمده است. باستان‌شناسان آلمانی کوره‌های مسی را کشف کرده‌اند که به آن دوران متعلق است و پیش از به وجود آمدن این لعاب در تمدن بشری انسان‌ها با هیچ لعاب دیگری مواجه نشده بودند و کاملا این پدیده اتفاقی بوده است. ازاین رو از لحاظ فرهنگی در تمدن بشری نقش بسزایی را ایفا کرده است.
در گذشته که کوره‌های ذوب مس را داشتند پس از سال‌ها کوره‌ها را تخریب می‌کرده و مشاهده می‌کنند که لعاب فیروزه‌ای روی دیواره آن پدید آمده این ترکیب بررسی می‌شود و به این نتیجه می‌رسند که سنگ‌های کناره کوره سیلیسی بوده، اکسید مس را هم داخل کوره می‌ریختند تا فراوری کنند و داخل خارو خاشاک علف اشنون (اشنیان) حاوی کربنات سدیم بوده که این سه عنصر کنار هم به صورت اتفاقی قرار گرفته شده است.
تماس سه ماده سیلیس، گیاه اشنون و اکسید مس در کنار هم ترکیبی زیبا از رنگ فیروزه‌ای را ایجاد کرده بود.
تکنیک ساخت خرمهره چگونه به مصر انتقال پیدا کرد؟در بخش باستان‌شناسی دانشگاه کسل آلمان شنیدیم که هنر ساخت خرمهره توسط یکی از شاهزاده خانم‌های ایرانی به همراه جهیزه وی به مصر منتقل شد و هنرمندان همراه او این تکنیک را به آنجا بردند و مصری‌ها توانستند این هنر را بنام خود ثبت کنند.
تلاش یکی از اساتید ایرانی دانشکده معماری کسل اروپا باعث شد تا این هنر با راه اندازی یک غرفه در نمایشگاه هانوور بنام ایران ثبت شود و در کتاب موزه نیویورک به نام "قم تکنیک" معرفی شود.
شما چه مدت است در این کار مشغول هستید؟من متولد سال 1335 هستم از کودکی در کارگاه پدرم مشغول بودم و کار حرفه‌ای را از سال 61 آغاز کردم.
از کجا می‌دانید که از ابتدا ساخت این مهره‌ها در خانواده شما بوده است؟این هنر در خانواده ما تا آنجا که پدرانمان می‌گفتند به صورت موروثی نسل به نسل منتقل شده است.
برای ثبت جهانی آن اقدام کرده‌اید؟این هنر حدود یک سال و نیم است که به ثبت ملی رسیده و برای ثبت جهانی مقدماتش انجام شده است.
شما در کدام نمایشگاه‌های خارجی به منظور نمایش و عرضه انواع خرمهره شرکت کرده‌اید؟نمایشگاه هانوور آلمان، میلان ایتالیا، جمهوری آذربایجان، کره جنوبی، مالزی و تانزانیای آفریقا و در کشورهای همسایه شاید بیش از 10 بار در کشورعراق برای عرضه این هنر به شرکت داشتم.
به طور غیرمستقیم کالاهای ساخته شده از خرمهره توسط هنرمندان دیگر به ژاپن، تونس، مراکش، الجزایر و امارات متحده عربی نیز برده شده است.
در چند نمایشگاه‌های استانی شرکت کرده‌اید؟در نمایشگاه‌های تخصصی سرامیک، دکوراسیون داخلی، لوازم خانگی و نمایشگاه‌های عمومی صنایع دستی شرکت کردم که در مجموع از سال 66 تا کنون در بیش از 250 نمایشگاه حضور داشتم.
از حضور در این نمایشگاه‌ها راضی بوده‌اید؟این نمایشگاه‌ها از دو جهت برای ما اهمیت داشته، یکی از جهت اقتصادی و دیگری از منظر معنوی و هویتی برای شناساندن هنر استان قم به استان‌ها و کشورهای دیگر که در مجموع از حضور راضی بودم.
چرا این کار را ادامه می‌دهید؟این هنر خاص کشور ایران، بومی و مخصوص استان قم است و سبب اشتغال زایی برای حدود 50 نفر به صورت مستقیم و غیر مستقیم شده است.
با خرمهره هویت استان قم از نظر هنری شناخته می‌شود زیرا این کار خاص یک شهر در جهان است و کار‌شناسان سرامیک دنیا می‌دانند که ساخت خرمهره به همان روش اصیل تنها در قم استمرار پیدا کرده است.
خاصیت خرمهره چیست؟از لحاظ رنگ‌شناسی برخی اعتقاد دارند که رنگ آبی اشعه‌های منفی را جذب می‌کند و سبب شادی و نشاط می‌شود و رنگ آبی زیبای خرمهره باعث جذابیت شده و آرامش خاصی به انسان می‌دهد.استقبال مردم از هنر شما چگونه است؟باور فرهنگی مردم برای چشم و نظر کار ما را در بسیاری از استان‌ها و کشورها راحت کرده و به همین خاطر پاکستان و افغانستان مشتری همیشگی ما هستند.
به غیر از این دو کشور، کدام یک از کشورها به دلیل چشم و نظر از آن استفاده می‌کنند؟در ایران، تاجیکستان، ازبکستان، آذربایجان، ترکیه، عراق و اردن نیز به این خاطر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در کشورهای اروپایی نیز به دلیل چشم ونظر خریداری می‌شود؟برخی از مردم کشورهای اروپایی به این مهره‌ها «مهره شانس» می‌گویند اما نسل جدید آن‌ها برای زیبایی و جذابیت و اینکه هنری اصیل و کار دست است خرمهره را خریداری می‌کنند.
برای تنوع کالا‌ها و طرح‌ها کاری انجام داده‌اید؟بله، باید نیاز بازار را سنجید، تنوع لازم است که یک طرح از نظر اقتصادی روی پایش بایستد ما به این منظور طرح‌های جدید ارائه کردیم که استقبال خوبی داشته است.
در صنایع دستی حمایت دولتی نیست، هنرمند خودش باید کاری کند تا رشته‌اش مانند بسیاری از رشته‌ها که از بین رفته‌اند، منسوخ نشود.
در گذشته‌ها این هنر به 4-5 طرح محدود بود اما برای جلب سلیقه مخاطب و پاسخگویی به نیازهای بازار داخلی و خارجی توانستیم 160 طرح متنوع در چند بخش تولید کنیم.
در بخش مذهبی (نمادهای مذهبی الله و اسامی معصومین) و در بخش‌های طبیعی (مانند ماه و ستاره) حیوانات (مانند ماهی و خرگوش) انواع گل‌ها (مانند گل لاله و پنج پر) اشکال هندسی (مربع، لوزی، مثلث و دیگر شکل‌ها) نماد‌ها (نعل اسب و لنگر) و کاج، پروانه، انواع آویز تولید می‌شود.
در این کار قطعات بزرگ ساخته نمی‌شد اما در این سال‌ها به منظور تنوع بخشی و کاربردی بودن، این هنر را روی گلیم، جاجیم و شیشه بکار بردیم و حتی در مصرف ساختمان و لوازم زندگی مانند کاشی، انواع آیینه و جاکلیدی که جنبه مصرفی داشته باشد استفاده کردیم.
ما حتی طرح‌های درخواستی را اجرایی کردیم به عنوان مثال برخی حتی برای سنجاق مراجعه کردند که نیاز مشتری را برآورده کردیم.
تولید بشقاب از خرمهره جدید است، چرا در بازار داخلی شاهد عرضه آن نیستیم؟این گونه ظروف مشتری خاص دارند. زیرا قطعات بزرگ خرمهره گران در می‌آید و هزینه بیشتری را می‌طلبد و مخاطبان خاص در تمامی نمایشگاه‌ها نیستند و این گونه آثار بیشتر جنبه هنری دارد نه مصرفی.
قیمت آن چقدر است؟یک بشقاب 20 تا 30 هزار تومان است.
اما مردم برای یک بشقاب مینا کاری هم همین قدر می‌پردازند؟بله. زیرا در باور مردم برای خرید خرمهره این قیمت نمی‌گنجد و باید جا بیفتد که قیمت آن منطقی است.
سالیانه چقدر تولید دارید؟حدود 70 تن تولید می‌کنیم که بنا بر نوع تولید و زمان بر بودن این مقدار کم و زیاد می‌شود.
چقدر صادرات دارید؟تمامی صادرات ما به صورت مستقیم نیست زیرا فروشگاه‌هایی که از ما خریداری می‌کنند نیز صادرات دارند.
می‌توان گفت حدود 25 درصد از این محصول سالیانه صادر می‌شود که البته در سال جاری با افزایش ارز استقبال بیشتر بود.
برای فروش بیشتر با واسطه کمتر فکری کرده‌اید؟ما فروشگاه داخل شهر نداریم و به صورت کارگاهی کار می‌کنیم در محل پرتردد شهر که زائران و مسافران زیاد هستند هزینه فروشگاه‌ها بالاست و حمایت دولتی را می‌طلبد بازاری برای فروش تولیدات صنایع دستی، نیاز هنرمندان و حتی مردم قم است که اگر ایجاد شود سبب رونق صنایع دستی استان خواهد شد.