گنبد خشتی؛ یادگار تیموریان در همسایگی حرم امام هشتم(ع)

 محلی‌ها آن را با نام گنبد خشتی میشناسند و میگویند در این مکان امامزاده‌ای جلیل القدر مدفون است که با هجده واسطه به امام سجاد (ع) می‌رسد.

یکی از پیرمرد‌های محله نوغان که سپیدی مو‌های و چین وچروک صورتش نشان میدهد بالای ۷۰ سال در این خیابان و این شهر زندگی کرده است درباره گنبد خشتی میگوید: وقتی من بچه بودم منزلمان با این امامزاده دوتا کوچه فاصله داشت و خوب یادم است از همان سن کودکی با مادرم می‌امدم در این مکان برای عبادت و نذر و نیاز.

او می گوید: ما محلی‌ها امام زاده مدفون در این بنا را به اسم سلطان محمد میشناسیم که از نوادگان امام سجاد وامام موسی کاظم هستند، قدیم تر ها یادم است که مردم با نذر نان و ماست از این امامزاده حاجت خودشان را میگرفتند.

حاج آقا محمد ادامه می‌دهد: ا که بچه بودیم به این امامزاده میگفتیم امامزاده ماستی؛ به خاطر اینکه مادرانمون و همه همسایه ها وقتی حاجتی داشتند، روزهای سه شنبه نان و ماستی نذر این امامزاده میکردند، حتی یادمه مادر خودم سه تا سه شنبه نذر نان و ماست داشت و بعدش حاجتش رو از امامزاده گرفت.

با اینکه پیرمرد و هم محلی هایش این امام زاده را سلطان محمد و گاهی شاهزاده محمد مینامند، اما با گشتی در کتاب‌های  اسم این امامزاده را با نام کامل امیرسلطان غیاث‌الدین محمدبن‌امیر طاهرالموسوی میتوان دید، در تاریخ آمده است شاهزاده محمد در واقع تنها نقیب شناخته شده مشهد در زمان حیات خود بوده که در حال حاضر دارای مدفن در مشهد است.

در کتب تاریخی آمده که قبل از دوران صفوی و رسمی شدن مذهب شیعه نقبا کسانی بودند که اداره آستان مقدس رضوی را برعهده داشتند و از ارج و قرب بالایی برخوردار بودند.



کارشناسان قدمت این بنا را نزدیک ششصد سال تخمین میزنند و این یعنی قدمت گنبد خشتی به سال‌های سلطنت تیموریان میرسد.

پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی در خصوص علاقه تیموریان به معماری‌های خاص و ساخت بنا‌هایی متفاوت در خراسان می‌گوید: تعداد زیاد بنا‌های به جای مانده از دوران تیموری در خراسان به دلیل توجه خاص برخی از پادشاهان آن سلسله، چون شاهرخ تیموری و شخصیت‌های مهم آن زمان مانند گوهرشاد، غیاث‌الدین پیراحمد خوافی، امیر علیشیر نوایی و معماران توانایی، چون قوام‌الدین و غیاث‌الدین شیرازی است.

رجبعلی لباف خانیکی می‌افزاید: تقریبا در تمام مدت سلطنت شاهرخ تیموری خراسان از رونق و آبادانی نسبی برخوردار بوده و در برخی شهر‌های خراسان مانند مشهد، خرگرد، تربت جام و تایباد بنا‌های باشکوه و مجللی به همت آن بزرگان ساخته شده است.

وی می‌گوید: شهر مشهد به خاطر وجود امام رضا(ع) و شاید حضور سادات از موهبات بیشتری نسبت به بقیه شهرهای خراسان برخوردار بود.

لباف خانیکی عنوان می‌کند: یکی از نقبای پرنفوذ و محترم سادات موسوی مشهد در آن دوران «امیر سلطان غیاث‌الدین» بود. او در سال ۸۳۲ هجری قمری در مشهد وفات یافت و در فاصله حدود ۵۰۰ متری شمال حرم مطهر به خاک سپرده و ظاهرا در همان زمان بنایی بر فراز گورش ساخته شد که بعد‌ها به «گنبد خشتی» معروف شده است.

او می‌گوید: گنبد خشتی که  نام خود را از ساختارآجری گنبد اولیه آن گرفته، بنایی با نمای چهار ضلعی در بیرون و چلیپایی (صلیبی شکل) در درون و گنبدی ۲ پوش به ارتفاع ۱۴/۹ متر بر فراز ساقه‌ای بلند و آجری است.

این پژوهشگر خراسانی ادامه می‌دهد: ظاهرا تغییر و تحولات فراوانی که در این بنا صورت گرفته چهره اولیه و واقعی آن را دگرگون کرده است. در این رابطه برنارد اوکین، ایران‌شناس ایرلندی، گفته: ظاهر اصلی بنا را به دشواری می‌توان تعیین کرد، چون در این ساختمان مرمت‌های بی‌شماری در دوره‌های گوناگون صورت گرفته است.

لباف خانیکی می‌افزاید: تا دهه‌های اخیر بدنه بنا منظر منظم و مطلوبی نداشت و ساقه گنبد با کاشی‌های سفید، آبی، سیاه و کتیبه‌ای درشت خط بر حاشیه بالایی ساقه نقش بسته بود که از اصالت و زیبایی چندانی درخور بنا برخوردار نبود. اخیرا، اما تزئینات کاشی جمع‌آوری شده و بدنه‌های خارجی بنا با آجر نماسازی شده است.

وی تصریح می‌کند: نمای بیرونی این بنا که در حال حاضر به «امام‌زاده محمد» معروف است، یک فضای مکعب شکل آجری با درگاهی‌ها و طاق‌نما‌هایی بر بدنه با گنبدی آجری به چشم می‌آید که بر فراز ساقه‌ای استوانه‌ای استقرار یافته و درگاهی‌هایی جهت روشن کردن فضای داخلی بنا بر ساقه استوانه‌ای تعبیه شده است. فضای چلیپایی داخلی دارای چهار ایوان بوده و با گوشوار‌هایی حد فاصل ایوان‌ها با ترکیب موزون قاب‌ها و مقرنس‌ها به زیبایی آراسته شده است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه می‌دهد: مقرنس‌ها از گوشه‌ها آغاز شده و لچکی‌های طرفین طاق‌ها و تمام زیر گنبد را پر کرده‌اند و در مرکز پوشش گنبدی بنا به گونه‌ای جمع شده‌اند که تشکیل یک دایره مقعر یا شمسه داده‌اند. سطوح پر و خالی و سایه روشنی که بر اثر تابش نور از نورگیر‌های ساقه گنبد ایجاد شده، منظره بدیع و زیبایی را موجب شده است.

لباف‌خانیکی می‌گوید: در جریان مرمت‌های سال ۱۳۵۶ خورشیدی یک سردابه در زیر کف ظاهر شد که آن نیز نقشه صلیبی شکل داشته و در قسمت مرکزی آن ستون باریکی استوار شده است تا پایه طاق‌ها و طویزه‌های پوشش سردابه را نگاه دارد. تزئینات بنا علاوه بر مقرنس‌ها و ترنج‌های گچی طرح‌های اسلیمی‌ها و کتیبه‌هایی بر ازاره‌ها را نیز شامل می‌شود.

 بر اساس اسناد تاریخی، گنبد خشتی پس از حرم حضرت امام رضا (ع) قدیمی‌ترین زیارتگاه مشهد مقدس نیز به‌شمار می‌رود. بررسی روایت‌های آورده شده در منابع تاریخی این  که مرقد «امام‌زاده سیدمحمد» به‌دلیل نزدیکی به حرم امام رضا (ع)، در بیشتر سالها و قرن های گذشته در سایه قرار داشته و کمتر کسی از شأن و جایگاه این امام‌زاده باخبر بوده است؛ برای همین مشهدی‌های قدیم به ایشان لقب «شاهزاده غریب» هم داده‌اند. مازنی‌ها، اما لفظ دیگری هم برای صاحب این مکان به کار می‌گرفته‌اند و آقای این گنبد و بارو را «فقیر بِرار» می‌خوانده‌اند. زیرا برخی مردم در قدیم ایشان را یکی از برادران امام‌رضا (ع) می‌دانسته‌اند.

گنبد خشتی در تاریخ پنجم اردیبهشت سال ۱۳۵۶ به شماره ۶۱۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.