کلانتری:
فقهای اَعلم در حوزههای علمیه باید در امر حاکمیت قوی باشند
تولیت حرم شاهچراغ (ع) گفت: ممکن است تعداد زیادی فقهای اَعلم در حوزههای علمیه وجود داشته باشند، اما اگر در امر حاکمیت، قوی نباشند، دارای صلاحیت در باب حکومت نیستند
حجت الاسلام و المسلمین ابراهیم کلانتری در جلسه پنجاه و هفتم از سلسله مباحث با موضوع «ولایت فقیه» ضمن عرض تسلیت ایام شهادت حضرت فاطمه زهرا(س) گفت: این جلسات و این سفره معنوی در راستای جهاد تبیین و مسیری است که مقام معظم رهبری همه ما را به آن هدایت فرمودند. باید دائماً در حوزه تبیین باورها، عقاید، مسائل انقلاب اسلامی و پاسخگویی به شبهات تلاش کنیم، چرا که اکنون جنگ شناختی پیش روی ماست و اینجا حکم برای تلاش در همین جنگ را دارد.
تولیت حرم مطهر در ادامه به سلسله مباحث ولایت فقیه در حرم مطهر اشاره کرد و گفت: ولایتِ فقیه جامع شرایط در عصر غیبت امام معصوم، ولایتی است که نصب آن از جانب پروردگار انجام شده است و یک ولایت انتخابی نیست. بلکه ولایت انتصابی است. همان که در نظریه ولایت فقیه مورد تأکید امام راحل (ره) و سایر بزرگان است.
او ادامه داد: طبق فرموده حضرت امام (ره)؛ فقها به این دلیل که منصوب از جانب خداوند هستند، حتی اگر هیچ توجهی به آنها نشود و در انزوای کامل باشند، ولایت در جای خود باقی است. نصب الهی دو نوع تکلیف ایجاد میکند؛ یکی اینکه فقیه موظف میشود که برای اِعمال حاکمیت اقدام کند؛ و دیگر اینکه مردم مؤمن موظف میشوند که به آن فقیهِ منصوب الهی، بسط ید دهند.
کلانتری در ادامه به بررسی و تبیین «روایت امام علی علیه السلام در باب شرایط حاکم اسلامی»، به عنوان پنجمین دلیل از ادله روایی «نظریه ولایت فقیه» پرداخت و گفت: این امام همام در خطبه ۱۷۳ نهج البلاغه می فرمایند: «اى مردم سزاوارترين مردم به خلافت، كسى است كه بر آن تواناتر از همگان باشد، و داناتر از همه به اوامر خداى تعالى. پس هرگاه، فتنه انگيزى فتنه اى برانگیزد از او خواهند كه به حق بازگردد، اگر نپذيرد و سر برتابد، كشتنش واجب آيد. به جان خودم سوگند، كه اگر امامت جز با حضور همه مردم صورت نبندد، پس هرگز تحقق نخواهديافت. ولى كسانى كه اهل آن هستند و آن را پذيرفته‌اند، كسانى را كه هنگام تعيين امام حاضر نبوده‌اند به پذيرفتن آن وا مى‌دارند. سپس روا نيست كسى كه حاضر بوده از بيعت خود باز گردد و آنكه غايب بوده ديگرى را اختيار كند. آگاه باشيد كه من با دو كس پيكار كنم. يكى كسى كه چيزى را ادعا كند كه حق او نباشد و ديگر كسى كه از اداى حقى كه به گردن اوست سر برتابد.»
کلانتری در خصوص فضای گفتمانی حاکم بر این خطبه، به دو مطلب اشاره کرد و گفت: نخستین موضوعی که باید مدنظر قرار گیرد این است که امام(ع) قائل به حقانیت جایگاه امامتِ خویش است و موضوع دیگر اینکه؛ کسانی که در صدد مخالفت برآمدهاند، تخلف میکنند. چند گروه در آن زمان با امام(ع) به مخالفت برخاسته بودند؛ جریان معاویه و اموی ها در شام؛ که مدعی بودند ما در روز بیعت حضور نداشتیم و دیگری کسانی که بیعت کردند اما بیعت خود را شکستند. امام(ع) در این خطبه این عمل را نهی میکند.
رئیس انجمن علمی انقلاب اسلامی در ادامه به بیان چهار نکته پیرامون این روایت پرداخت و نخستین مورد را به «سید رضی»، گردآورنده مجموعه ارزشمند نهج البلاغه اختصاص داد و گفت: ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی معروف به سید رضی (ره)، از جانب پدر با چهار واسطه به امام کاظم (ع)، و از طرف مادر نیز با شش واسطه به امام زین العابدین(ع) نسبت می‌رساند. نیاکان پدرى و مادرى او همگى از اَعلام دین و علماى مذهب و شخصیت هاى سرشناس شیعه و مردان دلیر و نامور و خدمتگذاران صمیمى اسلام بوده‌اند.
تولیت حرم مطهر گفت: سید رضی یکی از فقیهان، متکلمان، شاعران و ادیبان بزرگ و مورد وثوق شیعه است که آثار او، از جمله نهج البلاغه او، بسیار مورد توجه بزرگانی از شیعه و اهل سنت قرار گرفته است.
این استاد حوزه و دانشگاه، در ادامه به بیان جایگاه والای معنوی سید رضی و سید مرتضی پرداخت و گفت: این دو برادر هر دو از استوانه های شیعه بودند، که پدرشان به دلایل سیاسی توسط حاکمان وقت در فارس زندانی بود. شیخ مفید در عالم رؤیا میبیند که در مسجد نشسته و حضرت صدیقه طاهره (س) دست حسنین (ع) را گرفته و وارد مسجد شدند و به شیخ مفید فرمودند: به این دو فرزندم فقه بیاموز. شیخ مفید پس از بیداری به فکر فرو رفت. فردای آن روز به مسجدی که در آن به تدریس مشغول میشد رفت و منتظر شاگردان بود که دید خانمی که فاطمه نام داشت و مادر سید رضی و سید مرتضی بود، وارد مسجد شد و خدمت شیخ سلام کرد و گفت به دو فرزندم فقه بیاموز و خواب شیخ مفید اینگونه تعبیر شد و آن دو برادر از استوانه های بزرگ علوم شیعه شدند که تا به امروز آثارشان باقی است؛ و یکی از آن آثار، مجموعه ارزشمند نهج البلاغه است. بنابراین به دلیل جایگاه متعالی سید رضی، شکی در اسناد نهج البلاغه وجود ندارد.
تولیت آستان مقدس در ادامه به بیان دومین نکته ای که از این روایت احصاء می شود پرداخت و گفت: امام علی(ع) گرچه در این خطبه در صدد اثبات حقانیت خود نسبت به امر خلافت بر جامعه اسلامی است، اما سخن امام(ع) یک قاعده کلی و فرازمانی را در باب حکومت بر جامعه اسلامی و شرایط حاکم مشروع الهی در اختیار میگذارد که برای همه عصرها و نسلها میتواند راهگشا باشد. امام در این خطبه دو رکن اساسی حکومت و حاکم مشروع الهی را بیان کردهاند؛ اولین رکن عبارت است از «اقوی» یعنی تواناترین و دومین رکن عبارت است از «اعلم الناس بامرالله فیه» یعنی آگاهترین مردمان به دین خدا در باب حکومت. این دو شرط که امام(ع) برای حاکم مشروع جامعه اسلامی ذکر کردهاند همان دو رکن اساسی است که در همه عصرها حاکم اسلامی میبایست واجد آن دو باشد. در غیر این صورت حاکم نمیتواند مشروع باشد.
او تصریح کرد: این دو شرط در حقیقت همان شروطی است که در اسلام برای حاکم مشروع الهی مطرح است. فرازمانی بودن این شروط یعنی هم در زمان رسول الله(ص) این دو شرط مطرح بوده است، هم در زمان امیرالمؤمنین(ع) و هم در عصر حاضر. یعنی امام(ع) به گونه ای صحبت کرده است که هم شبهه مطرح در آن زمان مبنی بر خلیفه بودن معاویه را پاسخ داده است، و هم شبهه های موجود در عصر حاضر.
کلانتری، جهت فهم دقیق سخن امام علی(ع)، در سومین نکته به تحلیل سه واژه «اَحقّ»، «اَقوی» و «اَعلم» در این روایت پرداخت و گفت: «احقّ» در لغت به معنای مُحقتر بودن است، یعنی کسی که در انجام کاری و یا تصاحب مِلک و یا مال و یا پست و یا مقام مادی و یا معنوی بر دیگران مقدم است و با بودن او دیگران هیچ حقی برای ورود به آن کار و یا تصاحب آن مِلک و مال و پُست را ندارند.
او با بیان اینکه «احقّ» را میتوان در ادبیات سیاسی معاصر مترادف با «مشروعیت» دانست، گفت: در فرهنگ علوم سیاسی وقتی از «مشروعیت حکومت یا حاکم» سخن میگویند در حقیقت از دو رکن اساسی به هم پیوسته در حاکمیت پرده برداری میکنند؛ نخست «کسانی که حق دارند بر مردم حکمرانی کنند»، و دوم اینکه «مردم از چه کسانی باید اطاعت کنند». بنابراین مشروعیت ارتباط نزدیکی با مفهوم تعهد و التزام به فرمانبرداری دارد.
تولیت حرم مطهر، در توضیح واژه «اقوی» گفت: این کلمه در لغت به معنای قویتر و تواناتر است. بدون شک تواناتر بودن در هر کاری با کار دیگر متفاوت است. امام علی(ع) در خطبه محل بحث از تواناترین فرد در امر حکومت سخن میگویند و تا پایان خطبه نیز در همین باب سخن خود را ادامه میدهند. تعبیرهایی که در ادبیات رایج ما از قویتر و تواناتر در موضوع حکومتداری میشود عبارتند از «مدیر بودن»، «مدبر بودن»، «زمانشناس بودن»، «شجاع بودن»، «عادل بودن»، «پرهیزگار بودن»، «پاکدست بودن» و صفات برجستهای از این دست. امام(ع) با بیان این ویژگی، رکن اول مشروعیت حاکم در اسلام را اعلام میکنند. بنابراین در نگاه امام علی(ع) اگر کسی که میخواهد زمام امور جامعه اسلامی را به دست بگیرد، از توانایی کافی برخوردار نباشد، از مشروعیت الهی برخوردار نخواهد بود، حتی اگر واجد علم به دین خدا در باب حکومت هم باشد. ممکن است تعداد زیادی فقهای اَعلم در حوزههای علمیه وجود داشته باشند، اما اگر در امر حاکمیت قوی نباشند، دارای صلاحیت در باب حکومت نیستند.
این استاد حوزه و دانشگاه، در تبیین مفهوم واژه «اعلم» که در این سخن امام علی(ع) آمده است، گفت: «اعلم» به معنای عالمتر و آگاهتر است. امام علی(ع) در خطبه محل بحث، رکن دوم مشروعیت حاکم را آگاهترین به دین خدا در باب حکومت معرفی میکنند. اینکه چرا حاکمیت مشروع در اسلام در گرو عالم بودن حاکم به دین خدا در باب حکومت است، بدین دلیل است که در نگاه اسلام ناب آنچه در حوزه عمل فردی و اقدامات اجتماعی در عصر خاتم مشروعیت دارد، «آیین اسلام» به عنوان دین جاودانه الهی تا پایان عمر دنیاست. در نگاه امام علی(ع) آن حاکمی از مشروعیت الهی و حق حاکمیت برخوردار میباشد که نسبت به احکام خداوند در حوزه اداره جامعه اسلامی آگاهترین فرد زمان خود باشد تا بتواند احکام الهی را در جامعه اسلامی به درستی به اجرا بگذارد.
او ادامه داد: کسی که از یک طرف فریاد میزند که دین خاتم و جاودانه الهی همان اسلام است، اما در بحث حکومت به غربی ها چشم دوخته است، یک سکولار به معنی واقعی کلمه است. بهترین دین را اسلام میداند اما در مورد حقوق مدنی و اقتصاد میخواهد از غرب الگو بگیرد، سکولار است. از نگاه یک مسلمان و مؤمن واقعی، اسلام ناب به عنوان دین جاودانه الهی تا پایان دنیاست، لذا کسیکه در رأس حاکمیت الهی است بایستی عالمترین شخص به همین دین الهیِ خاتم باشد. به آمریکا و غرب نباید نگریست. نبایستی تصور شود که غربیها برتری در فهم دارند که این کلاهی است که چند قرن است غربیها بر سر شرقیها گذاشتهاند و چنان به خوردمان دادهاند، که به قول مرحوم جلال آل احمد، مع الأسف تا آنجا پیش رفته که برای شناخت خود باید به غربیها رجوع کنیم. یعنی برای شناخت خود، ببینیم شرقشناسانِ غربی چه میگویند؟! این همه افتخارات در حوزه فلسفه، کلام، تمدن، تاریخ و فناوریها دیده نمیشود و به غربیها و نظر آنان چشم میدوزند. به تعبیر مرحوم جلال آل احمد، یک انسان غربزده یعنی کسیکه هویتش را از او جدا کردهاند و بیهویت شده است. میگویند به جای آفتزده بگویید سِنزده. گندمی که سِنزده است، ظاهری کاملا سالم دارد، اما درون آن کاملا تهی است و دارای دوده سیاه است. انسان غربزده اینچنین است که ظاهرش زیباست اما باطن این فرد، تهی است. انسان مؤمن به دینِ خاتم الهی قطعاً برای حکومت مشروع دینی به دنبال عالمترین فرد به این دین است، خواه مطلوب غربیها باشد یا خیر. هویت واقعیِ غربیها همان است که امروز در دنیا به نمایش گذاشته شده است. در نوار غزه، قتل عامِ بدتر از مغول انجام میدهند و همزمان سایر کشورها را به عدم رعایت حقوق بشر متهم میکنند. در کنگره، ارسال چهل هزار گلوله تانک مرکاوا به اسرائیل را تصویب و همزمان و در کمال وقاحت کشور دیگری را محکوم به عدم رعایت حقوق بشر میکنند.
او، در ادامه به بیان چهارمین نکته ای که از این روایت احصاء می شود پرداخت و گفت: امام(ع) در ادامه سخن خود به پرسش مهمی در باب نحوه شکلگیری حکومت مشروع الهی بر جامعه اسلامی میپردازند که در جای خود بسیار مهم است. پرسش این است که برای به سامان رسیدن حکومت مشروع الهی که در آن اقوی و اعلم مؤمنان به عنوان حاکم در رأس اداره جامعه قرار میگیرد، حضور و بیعت و به تعبیر امروزی رأی و انتخاب همه مردم شرط است؟ یا خیر فقط حضور و بیعت و رأی همان مردمی که در روز بیعت حضور دارند و با حضور خود حاکم مشروع را بر مسند حاکمیت قرار میدهند و به او بسط ید میدهند؟
کلانتری اظهار کرد: پاسخ امام به این پرسش بسیار دقیق است. اولاً، امام(ع) با به کار بردن کلمه «لاتنعقد»، بیعت و رأی مردم را موجب «انعقاد»، یعنی شکلگیری حاکمیت میدانند و نه مشروعیت، یعنی رأی و بیعت مردم موجب آن میشود که حاکم مشروع الهی بسط ید یابد و در جایگاه الهی خود قرار گیرد. پس مشروعیت به رأی و بیعت مردم نیست، رأی و بیعت مردم، فقط و فقط در مقام اثبات یعنی برپا شدن حکومت نقش دارد. به عبارتی انعقاد بیرونی امامت به رأی و بیعت مردم است اما مشروعیت آن به رأی و بیعت مردم نیست.
او ادامه داد: در مقام ثبوت، رأی مردم دخالتی ندارد، بلکه در مقام اثبات، رأی مردم تعیین کننده است. ثانیاً، امام(ع) با این جمله: «وَ لَعَمْرِي لَئِنْ كَانَتِ الْإِمَامَةُ لَا تَنْعَقِدُ حَتَّى يَحْضُرَهَا عَامَّةُ النَّاسِ فَمَا إِلَى ذَلِكَ سَبِيلٌ» به آن سئوال پاسخ میدهند که در شکلگیری حکومت مشروع الهی حتی رأی و بیعت همه مردم هم شرط نیست، بلکه فقط رأی و بیعت همان مردمی که در دارالحکومه حضور دارند و طبق عرف رایج اقدام به بیعت میکنند، برای انعقاد و شکل گرفتن حاکمیت مشروع الهی کفایت میکند. امروزه نیز در دموکراسی های جهان همینگونه است، کسانی که پای صندوق رأی حاضر میشوند، تکلیف کسانی را هم که شرکت نکرده اند، روشن میکنند. کسانی که حاضر نشدهاند، رأی و نظر افراد حاضر را پذیرفته اند.
