«عقیله» کتابی که از زبان حضرت زینب (س) روایت می‌شود

کتاب «عقیله» اثر الهام امین از انتشارات به نشر در پانزدهمین دوره جایزه ادبی جلال آل احمد در بخش مستندنگاری شایسته تقدیر شد. این کتاب به صورت جامع به زندگی حضرت زینب (س) می‌پردازد. الهام امین دانش‌آموخته علوم سیاسی است و کتاب «شالی از شکوفه» را در کارنامه خود دارد. وی درباره کتاب «عقیله» گفت: موضوع کلی کتاب «عقیله» در مورد دوران حیات حضرت زینب (س) است.

 محمد حسین رجبی دوانی با بیان اینکه کتاب «عقیله» نگاه ویژه‌ای به زندگی حضرت زینب (س) و بررسی حوادثی دارد که آن وجود مقدس از کودکی تا قیام تاریخ ساز امام حسین (ع) شاهد آن بود، گفت: این کتاب به وقایع بعد از اسارت آل الله و حضرت زینب (س) نیز می‌پردازد. حضرت زینب (س) این امر مهم را برعهده دارد که پیام‌آور قیام عاشورا و منعکس‌کننده حقیقت این قیام باشد. نگاه نویسنده در این کتاب مخاطب قرار دادن حضرت زینب (س) است و کسی که کتاب را مطالعه می‎‌کند گویی خود را در محضر حضرت زینب (س) می‌بیند و گویی هر آنچه می‌خواند از زبان این حضرت می‌شنود. این اتفاق هنر نویسنده کتاب را نشان می‌دهد. گرچه کتاب‌های متعددی از حضرت زینب (س) و بیان وقایعی که بر این حضرت گذشته نوشته و منتشر شده، اما کتاب «عقیله» جذابیت خاصی دارد و خواننده را با خود همراه می‌کند.

وی همچنین با اشاره به این نکته که نویسنده گذشته از هنری که در نگارش کتاب به خرج داده وسواس داشته تا مطالب از لحاظ تاریخی به درستی عرضه شود، ادامه داد: نویسنده از من خواست کتاب را از بُعد تاریخی مورد توجه قرار دهم و از این جهت با کتاب کم ایرادی مواجه هستیم و شاید موارد انگشت‌شماری به اصلاح نیاز داشت؛ لذا کار ارزشمندی ارائه شد و من بر این کتاب مقدمه نوشتم. اخلاص و هنر نویسنده در نگارش کتاب باعث شد کتاب مورد استقبال گسترده مخاطبان قرار بگیرد و جایزه ادبی جلال آل احمد را کسب کند.

این پژوهشگر تاریخ اسلام به ارزیابی ادبی کتاب «عقیله» پرداخت و گفت: شاعر و اهل ذوق بودن نویسنده به او کمک کرده در موارد بسیاری تعابیر زیبایی برای حضرت زینب (س) بیان کند یا از زبان حضرت در کتاب بشنویم. این نشان دهنده هنر نویسنده است. نویسنده به مسائل ادبی اشراف دارد و توانسته با تعابیری که به کار گرفته بر غنای کتاب بی‌افزاید. ممکن است کسانی که در عرصه ادبی صاحب‌نظر و استاد فن باشند ایراداتی به این کتاب وارد کنند، اما من کتاب را به لحاظ عبارت‌پردازی و به کار بردن واژه‌ها زیبا دیدم. 

کتاب «عقیله» ادبی است و نباید با دید تاریخی به آن نگاه کرد

رجبی دوانی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به این نکته که در کتاب «عقیله» به حوادثی که حضرت زینب (س) شاهد آن بوده، پرداخته شده است، گفت: در این کتاب یک دوره تاریخی مختصر و مفید صدر اسلام از دوران رسالت، مقطع تاسیس دولت اسلامی، دوره امامت حضرت علی (ع) و مسائل غصب خلافت، کنار زدن اهل بیت (س) و امام علی (ع) از جایگاه الهی و ظلمی که بر اهل بیت (س) روا داشته شده تا رسیدن امیرالمومنین به خلافت، تغییر محل اداره حکومت از مدینه به کوفه و هجرت خویشان و عزیزان امیرالمومنین از مدینه به کوفه و وقایعی که برای حضرت علی (ع) در دوران خلافت اتفاق افتاد، شرح داده شده است. همچنین در این کتاب به شهادت حضرت علی (ع) و امامت و خلافت امام مجتبی (ع) و ظلمی که به حضرت می‌شود اشاره شده و با قیام امام حسین (ع) به اوج خود می‌رسد. به عبارتی نویسنده در این کتاب به صورت مختصر و مفید یک دوره تاریخ اسلام را مرور کرده است. 

این نویسنده همچنین با اشاره به اینکه نویسنده کتاب «عقیله» ادیب است نه مورخ، ادامه داد: نویسنده یکی از شخصیت‌های بزرگ اسلام، شیعه و اهل بیت (س) را با زیبایی از منظر ادبی معرفی کرده است و نباید توقع داشت منابع مورد استفاده نویسنده، منابع دست اول تاریخی یا کتاب‌های حدیثی و کتاب‌های دیرینه اسلامی شیعه باشد. هرچند نویسنده به آثاری که در دوران حاضر درباره حضرت زینب (س) نوشته شده مراجعه و از منابع حدیثی مانند بحارالانوار استفاده کرده است. اما مستندات نویسنده درباره اطلاعات تاریخی، کتاب‌های متاخر است. نویسنده می‌توانست از کتاب‌های متاخر استفاده کند و به منابع دست اول ارجاع دهد، اما این کار را انجام نداد و این سلامت کار او را نشان می‌دهد چرا که می‌خواست حق نویسندگان معاصر را رعایت کرده باشد. شاید از نگاه یک فرد اهل فن ارجاع به منابع دست دوم ضعف کتاب باشد، اما این کتاب ادبی است و نباید با دید تاریخی به آن نگاه کرد. 

رجبی دوانی در ادامه سخنان خود به طرح جلد و عنوان کتاب «عقیله» اشاره کرد و گفت: طرح جلد کتاب جذاب و زیبا نیست و می‌توانست زیباتر طراحی شود. اگر کسی با «عقیله» به عنوان تعبیر حضرت زینب (س) آشنا باشد می‌تواند معنای عنوان کتاب را درک کند. عنوان کتاب باید گویای محتوای کتاب و تفاوت آن با سایر آثار باشد. باور قلبی من درباره حضرت زینب (س) این است که ایشان بعد از حضرت زهرا (س) سرور زنان دو عالم است و هیچ یک از زنان به پای ایشان نمی‌رسند. حتی مظلومیت حضرت زینب (س) از مادرشان بیشتر بود. از این جهت که حضرت زهرا (س) عمر زیادی نکرد و بزرگترین مصیبت ایشان ارتحال پیامبر (ص) و ظلم به امیر المومنین (ع) بود. اما حضرت زینب (س) علاوه بر این ظلم‌ها، مظلومیت حضرت علی (ع) در دوران خلافت را دید. شهادت امام حسین (ع) و واقعه عاشورا و کربلا و ماموریت حضرت زینب (س) به عنوان پیام‌رسان کربلا از جمله مصیبت‌هایی بود که ایشان دیدند. وقتی حضرت زهرا (س) پیامبر (ص) را از دست می‌دهند امیرالمومنین (ع) را به عنوان همسر در کنار خود دارد، اما همسر حضرت زینب (س) در تراز او نیست و قدر این گوهر بزرگ را نمی‌داند. 

وی همچنین با بیان اینکه اطلاعات ما در ارتباط با اهل بیت (س) اندک است، ادامه داد: بعد از واقعه «سقیفه» و حاکمیت تبهکارانه اموی و عباسی، وضعیتی برای شیعیان ایجاد شد که تا ده‌ها سال شیعه بودن جرم و شیعیان تحت تعقیب بودند. در آن دوران انتخاب اسم علی برای فرزندان مجازات داشت و بیان فضیلت‌های اهل بیت (س) جرم بود. شیعیان ما این مسائل را پشت سرگذاشتند، اما تاریخ نتوانست آن‌ها را ثبت کند. ما از اهل بیت (س) جز در عرصه سیاسی و نظامی که آن هم توسط غیر شیعه ثبت شده چیزی نداریم. اطلاعات ما از حضرت زینب (س) محدود است و از این اطلاعات محدود، آثار محدودی نیز درباره زندگی حضرت زینب (س) نوشته شده که غالبا هم شبیه هم هستند. تعداد اندکی از این آثار حماسه‌های حضرت زینب (س) در قیام عاشورا را مورد بحث و بررسی قرار داده‌اند. کار کردن درباره آنچه از سخنان حضرت زینب (س) و عملکرد ایشان باقی مانده و ثبت شده می‌تواند برای بیان عظمت این حضرت بسیار گره گشا باشد. 

روایت زنانه از کتاب «عقیله»

محمود مطهری‌نیا نیز در این نشست بیان کرد: نویسنده کتاب «عقیله» بهتر بود مرحله به مرحله زندگی حضرت زینب (س) را از زاویه دید یک زن آغاز می‌کرد. به نویسنده پیشنهاد می‌کنم در چاپ‌های بعدی کتاب را از زاویه دید زنانه بنویسد. گزارش‌هایی که درباره حضرت زهرا (س) داریم نسبت به سایر بانوان اهل بیت (س) کمی بیشتر است، اما درباره سایر بانوان اهل بیت (س) گزارش‌های بسیار اندکی داریم. در کتاب «عقیله» حجم گزارش‌های مستقیم درباره حضرت زینب (س) زیاد نیست بلکه کتاب با گزارش‌های حاشیه‌ای تکمیل شده است. سیره اهل بیت (س) به صورتی بود که بانوان خاندان را به شکلی تربیت و آموزش می‌دادند تا علاوه بر حضور در خانه و ایفای نقش زنانگی در مواقع ضروری شرایط حضور در میدان را قوی‌تر، پرانرژی‌تر و موثرتر از هر مردی داشته باشد. حضرت زهرا (س) وقتی برای امیر المومنین (ع) وارد میدان می‌شود ضربه‌های جانانه و قابل توجهی می‌زند. تا قبل از واقعه عاشورا از حضرت زینب (س) گزارش‌های جدی اجتماعی نداریم، اما بعد از این واقعه حضور این حضرت در کربلا، کوفه و شام درخشش مطلق است. این موضوعات باید فهم و در کتاب اضافه شود. 

وی با تاکید بر اینکه کتاب‌های نوشته شده با موضوع اهل بیت (س) در کنار پای‌بندی به مستندنگاری و احادیث باید پاسخگوی نیاز نسل حاضر و زمان حاضر باشند، گفت: طرح جلد کتاب جذاب نیست و در مخاطب کنجکاوی ایجاد نمی‌کند. زاویه دیدی که نویسنده برای بیان داستان کتاب انتخاب کرده بسیار سخت است چرا که درباره شخصیتی صحبت می‌شود که زنده است و حیات واقعی دارد. نویسنده در نوشتن این کتاب از تخیل استفاده نکرده است. قطعا هنگام نوشتن این کتاب آثار و برکات معنوی در زندگی نویسنده رخ داده است. به عبارتی نویسنده با نوشتن این کتاب در زندگی خود بُرد کرده است. 

مطهری‌نیا ادامه داد: در نوشتن کتاب‌هایی از این دست باید مخاطبان امروزی را در نظر گرفت. مخاطبان و نسل جدید علم سطحی، اما گسترده دارند. آن‌ها در پازل‌چینی مطالب در کنار هم توانایی قوی دارند و اگر در کتاب شبهاتی ببینند آن را به دیگران توصیه نمی‌کنند. در این کتاب درباره شخصیتی صحبت می‌شود که بعد از حضرت زهرا (س) مانند ایشان نداریم. یکی از سوال‌های سخت ذهن من این است که حضرت زینب (س) بالاتر است یا حضرت خدیجه (س)؟ از دیگر زنان بزرگ تاریخ مانند حضرت مریم (س) گزارشی نداریم، اما قاعدتا حضرت زینب (س) از تمام زنان بزرگ تاریخ بالاتر است؛ بنابراین باید محتوای مرتبط با ایشان به‌گونه‌ای ارائه شود که بتوانیم با آن ارتباط برقرار کنیم و شخصیت ایشان را به‌گونه‌ای معرفی کنیم که دست‌نیافتنی نباشد. در دورانی زندگی می‌کنیم که سریال به اسم مدینه ساخته می‌شود تا ذهن‌ها را از این اسم منحرف کنند و رمان‌هایی نوشته می‌شود که اسم‌های عجیب و غریبی دارند. در حالت عادی اگر کسی اسم «عقیله» را ببیند الزاما حضرت زینب (س) به ذهنش نمی‌رسد. ناشر در انتخاب عنوان و طرح جلد کتاب در چاپ‌های بعدی تجدیدنظر کند.