روایت زنانه از هیئت در کتاب «پرچم در اهتزاز»

آیین معرفی و بررسی کتاب «پرچم در اهتزاز» به قلم سمیه جمالی، در سومین نشست از سلسله نشست‌های فرهنگی خانه کتاب و ادبیات ایران با عنوان «تکیه کتاب» دوشنبه دوم مرداد ۱۴۰۲، (همزمان با ششمین روز از ایام عزای سرور و سالار شهیدان) با حضور ابراهیم اکبری دیزگاه، هادی خورشاهیان و سمیه جمالی در سرای اهل قلم خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد. 

هیئت شکلی از زیستن است

ابراهیم اکبری دیزگاه در این نشست گفت: با خواندن کتاب «پرچم در اهتزاز» به ذهنم رسید که از داشتن هیئت سال‌ها و دهه‌ها می‌گذرد، اما این مفهوم روایت نشده است. هرچند درباره هیئت حرف‌هایی زده شده، اما به‌صورت منسجم روایت نشده است. کتاب‌هایی در حوزه‌های روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و دین درباره هیئت نوشته شده، اما تعداد روایت هیئتی‌ها از خودشان بسیار کم است. کتاب «پرچم در اهتزاز» به ماجرای روایت هیئت کمک می‌کند. درباره اربعین روایت‌های مختلفی در قالب‌های مختلف رمان، سفرنامه، جستار، عکس نوشت و... داریم، اما درباره هیئت اینگونه نیست. 

اکبری دیزگاه با تاکید بر اینکه ضرورت دارد هیئت روایت شود تا انسان هیئتی خود را نشان دهد، گفت: هیئت در فرهنگ غیرایرانی به این صورت است که در طول سال مراسمی طی چند شب برگزار می‌شود، اما مواجه ما با هیئت یا مواجه انسان شیعه با هیئت صرفا یک مراسم نیست، بلکه هیئت به مثابه شکلی از زیستن است. انسان هیئتی به ۱۰روز محرم اکتفا نمی‌کند و هر هفته به شکل منظم این برنامه را اجرا می‌کند و این امر برای او به یک آیین تبدیل شده است. 

نویسنده رمان «برکت» ادامه داد: روایت هیئت به ما کمک می‌کند، بفهمیم انسان هیئتی چطور انسانی است و نسبت او با توحید، ائمه، خدا، قیامت و... چگونه است. سال‌ها پیش در دهه هفتاد کتابی از استاد رفیعی پور خواندم که در آن به عناصر و کارکرد‌های هیئت اشاره کرده بود. در دهه هشتاد نیز خانم شریعتی و شاگردانش درباره این موضوع آثاری نوشته‌اند. در دهه نود نیز سازمان تبلیغات اسلامی کار‌هایی کرده است، اما این فعالیت‌ها پژوهشی است و روایت و جستار در این زمینه اندک است. اغلب این پژوهش‌ها هم جنبه مردانه دارند. وقتی حرف از هیئت می‌زنیم این تصور ایجاد می‌شود که تعدادی از افراد سیاه‌پوش دور هم جمع می‌شوند و عزاداری می‌کنند، اما هیئت روی دیگری هم دارد. اگر هیئت را به مثابه یک سبک زندگی ببینیم، عنصر زنانه روی دیگر آن است. اغلب آثار نوشته شده درباره هیئت جنبه و سویه مردانه دارند، اما ارزنده‌ترین کار نویسنده کتاب «پرچم در اهتزاز» این است که روایت را به سمت زنانه می‌برد و ماجرا را زنانه روایت می‌کند. هیئت را از این جهت دیدن برای مردم تحفه‌ای از جانب نویسنده کتاب بود. 

اکبری دیزگاه در بخش دیگری از سخنان خود درباره نسبت بین تاریخ و روضه گفت: ما یک تاریخ و یک روضه داریم؛ روضه تاریخ نیست. هرچند ممکن است نسبت‌هایی بین تاریخ و روضه وجود داشته باشد، اما ماهیت این دو با هم متفاوت است. روضه زبان حال است، اما تاریخ اینگونه نیست. هیئت دو کارکرد دارد. شهید آیت‌الله مرتضی مطهری و سایر بزرگان تاکید داشتند که از این دو کارکرد منحرف نشویم. هیئت و روضه درباره یک شخصیت به عنوان امام شیعیان در یک روز خاص و واقعه‌ای به نام کربلا شکل گرفته است. شهید مطهری و دیگران بر این نکته تاکید دارند که اگر خاصیت و کارکرد‌های امام را از آن‌ها بگیریم، تبدیل به عنصری می‌شوند که دیگر نیستند. کارکرد پیامبر (ص) در شیعه این است که وحی را از خداوند به مردم منتقل کند و اصلی‌ترین کار امام بر اساس قرآن این است که دست مردم را بگیرد و به سمت خدا ببرد. مردم هم باید نحوه رفتن به سمت خداوند را از امام یاد بگیرند. این بُعد معرفتی است. هیئت تشکیل شده و بنیان هیئت بنیان توحیدی است. بُعد دیگر هیئت بحث التیام و تسکین است. 

وی ادامه داد: مسجد ارک ابعاد مختلفی دارد. انتظار داشتم نویسنده به ابعاد مختلف این مسجد هم اشاره می‌کرد. مسجد ارک تلاقی سیاست و معنویت است. این مسجد گلوگاه و جایی است که مجاهدان صدای خود را به گوش دیگران می‌رسانند. تاثیر حاج منصور در فرهنگ هیئت و انسان هیئتی غیرقابل انکار است؛ بنابراین توقع داشتم نویسنده درباره او بنویسد. روایت حاج منصور از روایت‌های جذاب برای نسل‌های بعدی خواهد بود. مسجد ارک یک مسجد سیاسی است، اما کسانی که به این مسجد می‌روند سیاست را از حاج منصور جدا می‌کنند و فقط با روضه او کار دارند. 

نویسنده کتاب «سوره آفلین» در بخش دیگری از سخنان خود درباره روایت‌های کتاب «پرچم در اهتزاز» اشاره کرد: اصلی‌ترین مساله این است که من به عنوان راوی چه نسبتی با سوژه، مساله، زمان و مکان دارم. اگر گزارشگر باشم هرچه را دیدم گزارش می‌کنم. در این کتاب نویسنده راوی ماجرای محرم و خودش نبود بلکه گزارشگر یک وضعیت در زمان و مکان بود. روایت‌های ما از هیئت اندک است یا اصلا نداریم یا روایت به معنای کتاب «پرچم در اهتزاز» نداریم. روایت هیئت ایرانی به معنای روایت انسان ایرانی است. انسان هیئتی و انسان اربعینی با وجود نقاط اشتراک، نقاط افتراق هم دارند. اربعین موکب دارد و موکب برای هیئت نیست. موکب برای فرهنگ عراق است و در آن حسابگری وجود ندارد، اما در هیئت حسابگری وجود دارد. روایت اربعین و روایت هیئت بسیاری از مسائل را روشن می‌کند، چرا که خاصیت روایت خاصیت آینه‌گی است. 

روایت کتاب «پرچم در اهتزاز» دلنشین است

در ادامه، هادی خورشاهیان با بیان اینکه کتاب «پرچم در اهتزاز» روایت ۱۰شب اول محرم در مسجد ارک است، گفت: روایت کتاب زیبا، دلنشین و صمیمی است. روایت‌های این کتاب بیش از اندازه دقیق و همراه با جزئیات نوشته شده است. گفت‌وگوها، شعرها، رفتار‌ها و همه جزئیات بسیار دقیق روایت شده‌اند. این موضوع که چرا حضرت امام حسین (ع) با خانواده به میدان جنگ رفتند برای من سوال بود. نویسنده در این کتاب به این سوال جواب داده است. کتاب در دوران کرونا روایت می‌شود و هیئت با زحمات و تلاش زیادی مجوز برگزاری مراسم را دریافت کرده و نویسنده کتاب با خانواده در این مراسم حاضر می‌شود. این حضور عاشقانه است و مغناطیسی برای حضور وجود داشته است. هیئت آدم‌هایی را دور هم جمع می‌کند که ممکن است در جای دیگری نتوانیم آن‌ها را دور هم جمع کنیم. 

روایت محرم در مسجد ارک در دوران کرونا در کنار تاریخ قرار می‌گیرد 

سمیه جمالی نیز در این نشست گفت: پیشنهاد نوشتن کتاب «پرچم در اهتزاز» در سال ۱۳۹۸ به من داده شد. در این سال شیوع ویروس کرونا برنامه‌های زیادی را تحت تاثیر قرار داده بود. در ایام ماه مبارک رمضان مسجد و هیئت‌ها تعطیل یا برنامه‌ها با محدودیت‌های خاصی برگزار می‌شد. اما ماه محرم در بین مردم مساله عام‌تری است و اغلب مردم دوست دارند در برنامه‌های این ماه شرکت کنند. اما سال شیوع ویروس کرونا سال سختی بود و حتی بسیاری از مراسم‌ها و برنامه‌های خانگی تعطیل شدند. مساجد و هیئت‌هایی بودند که برای برپایی مراسم با رعایت دستورالعمل‌ها و شیوه‌نامه‌های بهداشتی مجور گرفته بودند و در صورت رعایت نکردن مراسم آن‌ها تعطیل می‌شد. 

این نویسنده ادامه داد: من و خانواده‌ام بیش از بیست سال است که در مراسم‌های محرم شرکت می‌کنیم و همیشه دغدغه دارم که زندگی خودم را با این مراسم هماهنگ کنم. روایت محرم در مسجد ارک در دوران کرونا می‌تواند به عنوان یک بخش در کنار تاریخ قرار بگیرد. سعی کردم روایت، داستان گونه و از آن خودم باشد و صرفا خاطره صرف و گزارش و مقاله نباشد. در ابتدا تصمیم نداشتم محتوای شب‌های محرم در مسجد ارک را به کتاب تبدیل کنم؛ بنابراین هر شب بعد از مسجد محتوای ارائه شده را می‌نوشتم و در آن زمان در سایت‌ها و خبرگزاری‌ها منتشر می‌شد. اما بعد‌ها تصمیم گرفته شد که این مطالب به کتاب تبدیل شوند. هرچند به اندازه‌ای که دوست داشتم فرصت تامل بر روی این کتاب برای من فراهم نشد تا یک اثر ماندگار را خلق کنم.