مرگ ملک عبدالله و سیاست خارجی عربستان:
از چالشهای حکام جدید تا سیاستهای آینده نفتی و رویکرد ریاض در قبال تهران
به طور کلی بعید است تغییر جدی در سیاست خارجی عربستان سعودی ایجاد شود. این کشور همچنان متحد و نایب آمریکا باقی می‌ماند و رقابت خود با تهران را ادامه می‌دهد اما...
به گزارش سرويس بين‌‌الملل باشگاه خبرنگاران، عربستان سعودی یکی از کشورهای مهم در عرصه روابط بین‌الملل و امنیت جهانی است و در حوزه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نیز این کشور نقش مهمی بازی می‌کند.
این کشور به عنوان یکی از مهمترین کشورهای منطقه غرب آسیا، نقش قابل توجهی در معادلات و مناسبات منطقه ای و حتی فرامنطقه‌ای دارد. این کشور سالیانی است که به عنوان یکی از متحدین ایالات متحده آمریکا در این منطقه راهبردی، نقش تبعی بر عهده داشته تا نقشی مستقل، تا جایی که حتی برخی ناظران بین‌المللی قائل هستند عربستان نقش نیابت آمریکا در منطقه را بر عهده دارد.
در هر صورت چه عربستان را مستقل در نظر بگیریم، چه نایب آمریکا در منطقه و یا ترکیبی از آن دو، نمی‌توان تحولات منطقه غرب آسیا را بدون لحاظ کردن این کشور تحلیل کرد و نقش آن را انکار نمود. هر چند نقش این کشور در بسیاری از کشورهای منطقه نقشی مخرب و در راستای حمایت از گروههای تکفیری نسبتا همسو با ایدئولوژی وهابیت می‌باشد، ولی با همین ابزار گروه های تکفیری- تروریستی برخی ابعاد سیاست منطقه‌ای خود را پیش برده است و در زمره کشورهای تاثیرگذار منطقه‌ای قرارگرفته است.
همچنین از منظر منافع ملی و ملاحظات امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران نیز واکاوی الگوی رفتاری عربستان سعودی بسیار حائز اهمیت بوده و هست.
شناخت ساختار سیاسی عربستان سعودی ، تبار شناسی حکام آن و واکاوی جامعه شناختی قبیله آل سعود که بر حجاز حاکم است، فوق العاده مهم می‌باشد. عربستان سعودی کشوری است که قانون اساسی ندارد، و جابه جایی مقامات در آن نه از راه انتخابات، بلکه از راه نزدیکی به قبیله سعودی است.
شناختن ساختار سیاسی این کشور و پویش های درونی آن، نقش مهمی در شناخت این کشور دارد.به طور کلی منبع اصلی قدرت در تمام سطوح حکومتی عربستان سعودی متکی بر سلطنت مطلقه آل سعود می باشد و شاه و شاهزادگان تراز اول از قدرت و آزادی عمل گسترده ای برخوردار هستند.
بررسی اثرات مرگ ملک عبدالله و شناخت جانشینان وی هدف این یادداشت است:
روز 10 دی مصادف با آخرین روز ماه دسامبر بود که بسیاری از مردم و تحلیلگران جهان، با شنیدن خبر بیماری و بستری شدن ملک عبدالله به دلیل ذات الریه و کهولت سن وی و همچنین اخبار ضد و نقیض از سلامتی او، خود را آماده شنیدن خبر مرگ وی کرده بودند.
به دلیل عدم جابه‌جایی قدرت در عربستان سعودی از طریق پدر به پسر، تمامی افرادی که احتمال داشت به سمت پادشاهی انتخاب شوند، تقریبا وارد دهه هشتم زندگی خویش شده بودند.
ملک عبدالله نیز در سن 90 سالگی درگذشت. مسکوت ماندن موضوع در رسانه های سعودی، سفر جان مک کین به عربستان و عدم اطلاع رسانی شفاف دربار سعودی درباره وضع وی ، احتمال درگذشت وی را افزایش داد. در عربستان سعودی، به دلیل نوع جابه جایی قدرت، مساله مهم مرگ پادشاه نیست، مساله اصلی جانشین وی و تعیین ولیعهد است.
سیستم سیاسی عربستان سعودی را قدرت را از برادر به برادر( نه از پدر به پسر)منتقل می‌کند. به این ترتیب جنگ قدرت میان شاهزادگان (که افراد با کهولت سن هستند) بالا می گیرد. در این برهه زمانی به دلیل اینکه همه فرزندان عبدالعزیز(بنیان گذار کشور سعودی) ، بالای 75 سال سن دارند، این جنگ قدرت نمود عینی تری خواهد یافت.
تعداد فرزندان عبدالعزیز، که می توانند به قدرت برسند، تعداد قابل توجهی نیست. اما نوادگان پرشمار وی مساله را مبهم می‌کنند زیرا همه آنان خواهان رسیدن به قدرت هستند و به این ترتیب شاه جدید باید به آنان امتیازات بیشتری دهد.شاهزادگان سعودی منتقد ساختار بسته این کشور هستند و لذا کار اداره کشور برای شاه جدید به شدت دشوار خواهد شد.با رسیدن نسل سوم به قدرت ، طبیعی است که تنش و اختلاف میان آنان و نسل اول رو به فزونی بگذارد.
|
نام |
سن |
مسئولیت های قبلی |
مسئولیت فعلی |
|
ملک عبدلله |
90 |
ولیعهد ملک فهد ، ریاست هیئت وزیران،فرمانده
گارد ملی عربستان سعودی و ششمین پادشاه |
- |
|
سلمان |
80 |
مشاور شخصی پادشاه،امیر ریاض، وزیر دفاع،ولیعهد
ملک عبدالله،معاون رئیس هیئت وزیران |
هفتمین پادشاه |
|
مُقرن |
70 |
مدیر عملیات نیروی هوایی ارتش سعودی،امیر مدینه
و منطقه « حایل»،رئیس دستگاه اطلاعات عربستان،مشاور ملک عبدالله،معاون نخست وزیر |
ولیعهد ملک سلمان |
- دوپاره شدن حکومت سعودی:
در عربستان سعودی رقابت عمده میان دو گروه از نخبگان سعودی جریان دارد: جانح سدیری ها و جناح شِمـِّری ها. فرد شاخص گروه اول ، سلمان بن عبدالعزیز ( شاه فعلی ) است و ملک عبدالله ( شاه تازه درگذشته)نیز بعنوان سرگروه جناح دوم معروف است.
با عنایت به پادشاهی سلمان ، و عدم ارتقای سمت «متعب بن عبدالله»( پسر ملک عبدالله)،می توان گفت در حال حاضر ، جناح سدیری قدرت را به دست گرفته است و همین عامل جنگ قدرت را در عربستان سعودی تشدید می‌کند.
|
نام |
نسبت با
پادشاه |
جناح سیاسی |
سمت قبلی |
سمت فعلی |
|
متعب |
پسر ملک
عبدالله |
شِمـِّری ها |
رئیس گارد
ملی |
رئیس گارد
ملی |
|
خادل
التویجری |
- |
شِمـِّری ها |
مشاور
ملک عبدالله ، رئیس گارد سلطنتی، رئیس
دربار |
از تمام سمت
ها برکنار شد |
|
محمد بن نایف |
- |
سدیری ها |
وزیر کشور |
جانشین
ولیعهد،معاون دوم رئیس شورای وزیران، وزیر کشور |
|
محمد بن
سلمان |
پسر شاه جدید |
سدیری ها |
مشاور ملک
سلمان(شاه جدید) |
ریاست دربار
و وزیر دفاع |
با توجه به انتصابات جدید مشخص است که متعب بن عبدالله نقش چندانی در قدرت نخواهد داشت و شاهزادگان جناح ملک عبدلله ، به حاشیه رانده خواهند شد.این امر یقینا به تشدید جنگ قدرت در عربستان سعودی خواهد انجامید.آل سعود در چند سال آینده ، همچنان حاکمیت خود بر کشور را حفظ خواهد کرد،اما با چالشهایی نظیر بالا رفتن سن نخبگان نسل اول و افزایش تقاضا برای انجام اصلاحات سیاسی روبرو خواهد شد.
|
نکات مهم در مورد « مقرن بن عبد العزیز »
|
نکات مهم در مورد « سلمان بن عبد العزیز » |
|
کوچکترین و
سی و پنجمین پسر ملک عبدالعزیز
|
او بیست و پنجمین فرزند عبدالعزیز |
|
متخصص جنگنده
های نظامی |
اولین ولیعهد عربستان سعودی (ولیعهد ملک
عبدالله) است که قبل از مرگ، جانشین خود را شناخت |
|
زندگی سیاسی
خود را مدیون ملک عبدالله است |
به دلیل مرگ شاهزاده نایف و شاهزاده سلطان ، به
سمت ولیعهدی انتخاب شد |
|
مادر وی
اصالتی یمنی دارد، و به عقیده مخالفانش، به دلیل کنیز بودن مادر نمی تواند نقش
مهمی در ساختار قبیله ای سعودی بازی کند.
|
منابع خبری مدعی هستند وی به آلزایمر مبتلا است |
- تاثیر مرگ ملک عبدالله بر سیاست خارجی عربستان:
به طور کلی بعید است تغییر جدی در سیاست خارجی عربستان سعودی ایجاد شود. این کشور همچنان متحد و نایب آمریکا باقی می ماند و رقابت خود با تهران را ادامه می‌دهد. جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی همواره به‌عنوان دو قدرت تأثیرگذار در غرب آسیا مطرح بوده‌اند. وجود تفاوت‌های اساسی در بنیان‌های ایدئولوژیک، نژادی و سیاسی دو طرف سبب شکل‌گیری هویت‌های متفاوت و به‌تبع آن منافع متمایزی گردیده است که این امر موجب گردیده که در بیشتر زمینه‌ها، بازی با حاصل جمع صفر بر تعاملات طرفین حکم‌فرمایی نماید.
وقوع انقلاب اسلامی و استقرار نظام سیاسی شیعی را می‌توان سرآغاز شکل‌گیری روابط همراه با تنش دو کشور دانست.با شروع بیداری اسلامی در منطقه غرب آسیا و شمال منطقه، متحدین قدیمی عربستان سعودی توسط مردم از قدرت خارج شدند . به این ترتیب سیاست خارجی عربستان سعودی به سمت رویارویی با این انقلاب ها و حامیانشان سوق داده شد.
یکی از کشورهایی که عربستان طی سالهای اخیر رویکرد خصمانه ای در قبال آن اتخاذ کرده است ، ایران است. در اندیشه ژئوپلیتیکی و ایدئولوژیک عربستان، ایران به عنوان تهدید امنیتی محسوب می‌شود. به همین دلیل است که این کشور از الگوی مقابله و موازنه تهدید برای کاهش قدرت منطقه‌ای ایران بهره‌گیری می‌کنند.
یمن، لبنان، سوریه، بحرین و عراق پنج کشوری هستند که ایران و عربستان در آنها در حال رقابت هستند. نمی‌توان انتظار داشت که با مرگ ملک عبدالله، تغییری در سیاستهای منطقه ای عربستان سعودی رخ دهد زیرا کوچکترین عقب نشینی از خط مقدم نبرد با ایران برای عربستان سعودی، به منزله شکست در جبهه خارجی تلقی می شود.
جبهه داخلی نیز این کشور با مخالفت ها، اعتراضات داخلی و جنگ قدرت شاهزادگان روبرو است. عربستان سعودی بعد از مرگ ملک عبدالله بن عبدالعزیز دست پاچه شده است، و احتمال این که نوعی آسیب در صورت مرگ پادشاه به حکومت عربستان وارد شود، وجود دارد. البته این به آن معنا نیست که بیماری یا فوتش خلاء ایجاد می‌کند. حاکمیت همچنان پابرجا است و از طریق سلمان بن عبدالعزیز و برادرش امیر مقرن امور پیگیری می‌شود. اما احتمال این که عملا درگیری سیاسی در مرحله پیش رو میان فرزند پادشاه فعلی، وزیر "گارد ملی"، امیر متعب و وزیر کشور، امیر محمد بن نایف و مدیر سازمان امنیت، امیر خالد بن بندر بن عبدالعزیز به وجود بیاید، هست. البته این هم به آن معنا نیست که شاهزاده های دیگر مثل پسرهای پادشاه گذشته، فهد و فیصل و سلطان و سلمان و طلال طمعی برای قدرت ندارند.
این رکود در راس هرم قدرت در عربستان باعث می شود تا در جهان عرب سنی و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس خلاء به وجود بیاید و این مساله بر اوضاع سوریه و لبنان و کشورهای عربی دیگر تاثیر بگذارد.همچنین چالش دیگر در سیاست خارجی عربستان سعودی، کم رنگ شدن نقش آمریکا در منطقه است.وزن ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک غرب آسیا ، در اندیشه راهبردی مقامات آمریکایی کاهش یاقته است.آنها تمرکز خود را بر چین و مهار رشد روز افزون اژدهای زرد گذاشته اند.آمریکا با کاهش تعهدات فراوان خود در غرب و جنوب آسیا و حل بحران های امنیتی سعی دارد بر چین متمرکز شود.خروج نیروهای رزمی آمریکا از عراق و افغانستان،عدم دخالت مستقیم نظامی علیه دولت سابق لیبی و نظام مستقر در سوریه، تلاش حداکثری و عجیب آمریکا برای پیشرد مذاکرات سازش میان فلسطین و رژیم غاصب قدس و از همه مهمتر تلاش برای کسب نتیجه ای ولو حداقلی در مذاکرات هسته ای ، از مهمترین شواهد استدلال مذکور است و دقیقا به همین دلیل است که عربستان سعودی، از رسیدن به توافق احتمالی هسته ای به شدت نگران است. در صورت حل مساله هسته ای ، بنا به زعم مقامات آمریکایی ، نقش راهبردی و نیابتی عربستان برای آمریکا در منطقه کاهش پیدا می کند.
آمریکا در سال 2014 ، تقریبا 30 درصد از نفت خود را از کشورهای خاورمیانه (عربستان ، کویت ، عراق)تامین کرده است.طبق پیش بینی آژانس بین المللی انرژی در سال 2015 نخستین تولید کننده نفت جهان خواهدشد. و تولید نفت خود را در سال 2015 به 10 میلیون بشکه در روز خواهد رساند ، همچنین این رقم در سال 2033 از مرز 33 میلیون تن عبور خواهد کرد.به این ترتیب ، آمریکا واردات نفت خام را از کشورهای خاورمیانه کاهش خواهد دادو در نتیجه در ژئوپلیتیک انرژی جهان ، وزن خاورمیانه در محاسبات آمریکا کاهش خواهد داشت.
به همین دلیل مقامات سعودی به هر قیمتی خواهان کاهش قیمت نفت ، تنش در غرب آسیا و عدم حل و فصل پرونده هسته ای ایران هستند تا به این بهانه ها نقش نیابتی و حمایتی آمریکا از دست نرود.
- بررسی عاملی به نام نفت در سیاستهای آینده عربستان سعودی:
دارا بودن عظیم ترین ذخایر نفتی جهان، عربستان سعودی را به مهمترین عضو در میان اعضای باشگاه کشورهای نفتی تبدیل نموده است و همین جایگاه ویژه سبب شده تا تصمیمات و سیاست های نفتی این کشور، تأثیر تعیین کننده ای در بازارهای جهانی نفت داشته باشد.
در این میان، اگرچه تشکیل سازمان اوپک به منظور هماهنگ سازی رفتار کشورهای نفتی، نقطه عطفی در تعیین میزان تولید و نرخ جهانی نفت، به حساب می آید، اما در این سازمان نیز، هم‌چون سایر نهادهای بین المللی و منطقه‌ای، همه دولت‌ها از قدرت یکسانی برخوردار نیستند و دولت‌های عضو بسته به میزان تولید نفت، از توان تأثیرگذاری بر روندهای موجود برخوردارند.به همین دلیل عربستان همواره از اوپک و نفت در سیاست های منطقه ای خود استفاده کرده است.نظر به حجم عظیم ذخایر نفتی، اقتصاد عربستان سعودی، یک اقتصاد وابسته به نفت است و دولت کنترل کامل فعالیت‌های اقتصادی را در اختیار دارد. عربستان در حدود 16 درصد ذخایر نفتی جهان را در خود جای داده است و بر این اساس بزرگترین صادرکننده نفت جهان به شمار می رود و نقش رهبری را در سازمان اوپک ایفا می‌کند.
درآمد حاصل از فروش نفت 80 درصد کل درآمدهای دولت، 45 درصد تولید ناخالص ملی و 90 درصد درآمد صادراتی عربستان را تشکیل می دهد.آنچه در حال حاضر در بازار نفت قابل مشاهده است ، کاهش غیر عادی و سیاسی قیمت نفت است.هدف از این کار ضربه زدن به دو کشور مخالف آمریکا، یعنی روسیه و ایران است.
قیمت ارزان نفت عربستان، به همراه تخفیفات ویژه باعث اشباع بازار و سقوط قیمت نفت شده است. این رویکرد یقینا در زمان شاه جدید (احتمالا به طور کوتاه مدت ) نیز پیگیری خواهد شد.
البته باید این نکته را ذکر کرد که کاهش شدید قیمت نفت، اگرچه ممکن است اهداف سیاسی و اقتصادی عربستان سعودی را در کوتاه مدت تأمین کند، اما بدون تردید تبعات زیان‌بار سیاسی و اقتصادی را در طولانی مدت برای این کشور به همراه خواهد داشت.همین عامل باعث می‌شود که در بلند مدت عربستان مجبور به تجدید نظر در این زمینه شود.
- چالشهای حکام جدید دربار سعودی:
واحد اطلاعات امنیتی مؤسسه اکونومیست(The Economist Intelligence Unit )در بررسی راهبردی خود چالشهای عربستان را در زمینه های مختلف بررسی کرده است.
به نظر می رسد ملک سلمان شاه جدید و نخبگان سدیری حاکم بر عربستان باید طی سالهای آینده به طور جدی با این چالش ها مواجه شوند.
چالشهایی که احتمالا منجر به فروپاشی نظام سعودی خواهد شد:
1. عربستان در سال جاری با کمبود جدی بودجه مواجه خواهد و همین امر برای ملک سلمان دشواری های فراوانی ایجاد خواهد کرد.
2. تقاضا برای انجام اصلاحات سیاسی که به شدت به ساختار تمامیت خواه و دیکتاتوری عربستان آسیب می زند؛
3. دشواری انتخاب شاه بعدی، زیرا ملک سلمان و ولیعهد وی دارای سن بالایی هستند ؛
4. مازاد ارز جاری عربستان سعودی به میزان قابل توجهی کاهش می یابد؛
5. نرخ ریسک سیاسی در این کشور به شدت رو به افزایش است و این موضوع تاج و تخت سلمان را تهدید می کند ؛
6. به دلیل سر ریز شدن ناآرامی های سوریه و عراق به عربستان ، ثبات این کشور به شدت در معرض خطر قرار دارد؛
7. نا برابری های اجتماعی بسیار فاحش و بی کاری جوانان، فساد در بین مقامات دولتی و دسیسه های خانوادگی و اعتراضات مردمی به شدت ثبات سیاسی عربستان را تهدید می کند؛
8. یک چهارم اعضای شورای بیعت عربسان سعودی، از بیعت با شاهزاده مقرن به دلیل عقبه یمنی وی خودداری کرده اند(جنگ قدرت)؛
9. احتمال حضور تروریست های القاعده از مبدا یمن به مقصد عربستان سعودی؛
10. انقلاب مردمی در بحرین و سرایت آن به شرق کشور (مناطق شیعه نشین)یکی از مهمترین چالشهای ملک سلمان خواهد بود؛
11. شمار بالای مخالفان نظام بسته سعودی و اختلافات شدید میان شاهزادگان، عملا مانع انجام اصلاحات سیاسی شده است و در نهایت
12. ثبات نظام عربستان، در بلند مدت در معرض خطر جدی قرار دارد.
- نتیجه گیری : ثبات به مثابه امنیت؛ روابط آمریکا و عربستان سعودی در عصر ملک سلمان
منافع امریکا حکم می‌کند که ثبات منطقه ای به هر قیمتی حتی به قیمت حمایت از قهقرایی ترین ساختارهای سیاسی و گروههای اجتماعی پاس داشته شود. عربستان نیز به ضرورت هراس از ظرفیتهای ایدئولوژیکی و دولت های رقیب خود؛ هدفی جز حفظ ثبات به هر شیوه ای را دنبال نمی‌کند.
عربستان سعودی برای حفظ ثبات خود به معامله نفت در برابر چتر امنیتی تن داده است.حال باید دید روزی که یک طرف این معادله یعنی نفت ارزش نداشته باشد یا کم ارزش تر شده باشد، طرف دیگر یعنی امنیت چه تغییری خواهد کرد.
در عصر حکومت ملک سلمان ، آمریکا چرخش استراتژیکی به سوی شرق آسیا دارد و این چنین شاید عربستان دیگر همراه همیشگی خود را مانند سابق در کنار خود نبیند.
گزارش از بهنام خسروی
منابع:
1. http://www.nytimes.com/2015/01/03/world/middleeast/saudi-king-abdullah-is-hospitalized-with-pneumonia.html?_r=0
2. http://newspaper.annahar.com/article/206936.
3. Milani, Mohsen M. October 11, 2011. Iran and Saudi Arabia Square Off. http://www.foreignaffairs.com/articles/136409/mohsen-m-milani/iranand- saudi-arabia-square-off.
4. Chossudovsky, Michel. June 17, 2011. The Destabilization of Syria and the Broader Middle East War. http://www.globalresearch.ca/index.php?context=va&aid=25312.
5. Zaka Syed, Aijaz. August 14, 2011. Splendid Isolation of Syriahttp:/ www.foreignpolicyjournal.com/2011/08/14/splendid-isolation-ofsyria
6. http://www.aleqt.com/2008/04/08/article_136285.html
7. http://www.gsn-online.com/sites/default/files/GSN%20926.pdf
8. Iran and its Neighbors: Regional Implications for U.S. Policy of a Nuclear Agreement , A Paper from The Iran Project.
9. http://www.eia.gov/dnav/pet/pet_move_impcus_a2_nus_ep00_im0_mbblpd_m.htm.
10. http://www.eia.gov/oiaf/aeo/tablebrowser/#release=AEO2014&subject=0-
AEO2014&table=101-AEO2014®ion=0-0&cases=ref2014
11. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sa.html
12. https://archive.today/20121213094025/www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Saudi_Arabia/Background.html
13. Mohamad Bazzi, "Saudi Arabia is playing chicken with its oil”, December 15, 2014,http://blogs.reuters.com/great-debate/2014/12/15/saudi-arabia-is-playing-chicken-with-its-oil/
14. F. William Engdahl, "The Secret Stupid Saudi-US Deal on Syria. Oil Gas Pipeline War”, October 26,2014 http://www.globalresearch.ca/the-secret-stupid-saudi-us-deal-on-syria/5410130.
15. http://country.eiu.com/saudi-arabia
16. http://www.economist.com/topics/saudi-arabia
انتهای پیام./.
