باشگاه خبرنگاران جوان - آیین‌نامه اجرایی صدور گواهی انحصار وراثت توسط سازمان ثبت احوال، با هدف حذف فرایند‌های کاغذی، کاهش زمان صدور به ۲۰ روز و رفع نیاز به درخواست وراث، ۲۸ اسفند ۱۴۰۳ توسط هیئت وزیران تصویب شد. این تحول، گامی بزرگ در ساده‌سازی روند تقسیم اموال متوفی و کاهش بار پرونده‌های شورای حل اختلاف است.
طاهره. م، زنی که حالا دیگر شده سرپرست خانواده از روند صدور گواهی انحصار وراثت می‌نالد و هنوز طعم تلخ ماه‌ها دوندگی برای دریافت گواهی انحصار وراثت همسرش را فراموش نکرده است. صبح‌های زود از خانه بیرون می‌زد، با استشهادیه‌های محضری و کپی‌های گواهی وفات در دست، از این اداره به آن دفتر اسناد رسمی سرگردان بود. ساعت‌ها انتظار در صف‌های شلوغ شورای حل اختلاف و هزینه‌هایی که جیبش را خالی می‌کرد، شده بود بخشی از غم و خاطرات تلخش. گاهی وراث دیگر تمایلی به پیگیری نداشتند و او مجبور بود به‌تنهایی بار اثبات ذی‌نفعی را به دوش بکشد. فرایند کاغذی و استعلام‌های وقت‌گیر، ماه‌ها طول کشید تا بالاخره اموال همسرش تقسیم شود. این تجربه، برای بسیاری از ایرانیان آشناست؛ مشقتی که حالا با آیین‌نامه جدید سازمان ثبت احوال قرار است به خاطره‌ای بعید تبدیل شود.
پس از فوت هر شخص، گواهی انحصار وراثت از مهم‌ترین اسنادی است که بازماندگان متوفی به دنبال دریافت آن هستند چرا که بدون صدور آن، تقسیم و انتقال اموال متوفی امکان‌پذیر نیست. این گواهی شامل تعداد وراث، نسبت ایشان با متوفی و میزان سهم‌الارثشان از اموال وی است که در حال حاضر توسط شورای حل اختلاف صادر می‌شود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد تعداد پرونده‌های ورودی به شورای حل اختلاف، سالانه به طور متوسط حدود ۵ میلیون بوده که از این تعداد، بیش از ۵۰۰ هزار پرونده، یعنی حدود ۱۰ درصد پرونده‌های شورای حل اختلاف، به موضوع حصر وراثت اختصاص یافته است.
روند فعلی انحصار وراثت دارای آسیب‌های متعددی است که سبب می‌شود مردم برای دریافت گواهی زحمات زیادی را متحمل شده و وقت و هزینه‌ی فراوانی از آنها تلف بشود. از جمله این آسیب‌ها، لزوم تهیه استشهادیه‌ای محضری است؛ خواهان دریافت گواهی ملزم است با حضور دو شاهد در دفتر اسناد رسمی حاضر شود و وقت و هزینه‌ای صرف کند که این دو شاهد شهادت دهند که اظهارات وی در مورد وراث و نسبتشان واقعیت دارد، این در حالی است که معیار شورا برای اثبات صدق و کذب اظهارات درخواست دهنده استعلام از سازمان ثبت احوال است.
آسیب دیگری که موجب رنجش خاطر متقاضیان به‌ویژه ذی‌نفعان می‌شود، درخواست محور بودن صدور گواهی است چرا که در مواردی ورثه متوفی به دلایلی از جمله فرار از پرداخت دین تمایلی به درخواست گواهی حصر وراثت ندارند و در این موارد کسانی که در صدور گواهی ذی‌نفع هستند، باید اقدام به ثبت درخواست بکنند که زحمات مختلفی از جمله اثبات ذی‌نفعی را بر آنها تحمیل می‌کند.
چالش دیگر، فرایند‌های متعددی است که به شیوه‌ی کاغذی و حضوری انجام می‌شود و باعث طولانی‌تر شدن فرایند شده به طوری که در بعضی پرونده‌ها این فرایند بیش از ۳ ماه به طول می‌انجامد، از جمله لزوم تهیه گواهی وفات برای ثبت درخواست یا استعلام وراث از سازمان ثبت احوال که بر دوش متقاضی بوده و موجب اتلاف هزینه و وقت وی می‌شود.
با توجه به آسیب‌های یاد شده، کارشناسان و دغدغه‌مندان راهکار‌های مختلفی برای بهبود و اصلاح روند صدور گواهی حصر وراثت مطرح کرده‌اند از جمله اینکه روند صدور بدون نیاز به درخواست باشد یا اینکه فرایند‌ها کاملا الکترونیکی و برخط انجام شود.
در همین راستا، برای اولین بار، بندی در قانون برنامه هفتم پیشرفت به موضوع گواهی انحصار وراثت پرداخته که با توجه به راهکار‌های کارشناسان قدمی مهم در جهت اصلاح سازوکار روند فعلی صدور گواهی برداشته‌است.
بنا به (بند ث ماده ۱۱۳) قانون برنامه هفتم پیشرفت، از ابتدای سال دوم برنامه، صدور گواهی انحصار وراثت به جای شورای حل اختلاف بر عهده سازمان ثبت احوال خواهد بود و این نهاد، به صورت خودکار و کاملا برخط، ظرف ۲۰ روز از ثبت واقعه وفات مکلف است گواهی انحصار وراثت متوفی را صادر کند.
بدین‌ترتیب، بند یاد شده، تحولات مهمی را به دنبال دارد. اولا شروع فرایند صدور گواهی دیگر نیازمند درخواست نخواهد بود و چالش‌های مربوط به درخواست محور بودن صدور گواهی، از جمله اجتناب وراث از ثبت درخواست را نخواهد داشت. ثانیا فرایند‌ها به صورت کاملا الکترونیکی در نظر گرفته شده‌است و دیگر خبری از تهیه استشهادیه، گواهی وفات و استعلام از ثبت احوال به صورت کاغذی و حضوری نخواهد بود و ثالثا گواهی انحصار وراثت تنها طی ۲۰ روز صادر می‌شود و وراث و ذی‌نفعان در کمترین زمان ممکن تعیین‌تکلیف می‌شوند.
در همین زمینه، آیین‌نامه اجرایی بند فوق که در (بند ث) نیز بدان اشاره شده است، در تاریخ ۲۸ اسفندماه ۱۴۰۳، توسط هیئت وزیران تصویب و ابلاغ شد؛ آیین‌نامه یاد شده حاوی جزئیات مهمی است که صدور گواهی انحصار وراثت، بر اساس رویه جدید، مستلزم اجرا و تمهید این جزئیات است.
بر اساس این آیین‌نامه، سازمان ثبت احوال مکلف است اطلاعات پایگاه خانواده خود را تکمیل کرده و سامانه‌ای را ایجاد کند تا گواهی انحصار وراثت در سریع‌ترین زمان ممکن بر اساس این اطلاعات صادر و به افراد و سازمان‌ها ابلاغ شود.
از نکات مهم دیگر این آیین‌نامه تعیین تکلیف در مورد اعلام واقعه وفات است؛ از آنجا که ثبت فوت افراد مقدمه‌ای برای صدور گواهی انحصار وراثت است، در آیین‌نامه یاد شده، مراجعی از قبیل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان پزشکی قانونی کشور مکلفند به محض اطلاع از فوت افراد، به صورت برخط، مشخصات آن را برای سازمان ثبت احوال ارسال کنند.
هاشم کارگر، معاون وزیر کشور و رئیس سازمان ثبت احوال، در مردادماه سال گذشته خبر از اجرایی شدن روند یاد شده، از سال ۱۴۰۴ را داد. این در حالی است که طبق بند (ث) ماده ۱۱۳ قانون برنامه هفتم پیشرفت، سازمان ثبت احوال تنها تا مردادماه امسال فرصت دارد فرایند صدور گواهی الکترونیکی انحصار وراثت را اجرایی کند و ثمرات این مصوبه را در جامعه به منصه ظهور برساند.