باشگاه خبرنگاران جوان؛ مصطفی وثوق‌کیا - انتشار سریال «معاویه» پس از دو سال توقف، باعث حرف و حدیث‌های زیادی شده است. سریالی که تاکنون روایتی یک‌طرفه از معاویه و بنی‌امیه را به خورد مخاطبان خود داده است. با این حال، پس از انتشار هر اثر هنری، بحث جدی درباره کم‌کاری جریان فرهنگی داخل کشور به راه می‌افتد که برخی از آنها به حق و درست است و باید مطالبه جدی برای آنها صورت بگیرد. اما در مورد سریال معاویه آیا می‌توان از سیستم فرهنگی کشور بابت کم‌کاری انتقاد کرد یا خیر؟
برای بررسی این مسئله، لازم است چند گام به عقب برویم. در زمینه مسائل تاریخی-اسلامی در ایران، آثار زیادی ساخته شده است. جدی‌ترین اثر درباره ائمه معصومین، سریال امام علی است که تولید آن در سال ۱۳۷۰ شروع و در سال ۱۳۷۵ به مدت یک سال پخش شد. امام علی تاکنون بازپخش‌های متعددی داشته است و ماه رمضان امسال نیز قبل از اذان با کیفیت عالی پخش می‌شود. جالب اینجاست که سریال امام علی که به زبان‌های انگلیسی، ترکی و عربی ترجمه شده است و در برخی کشور‌های همسایه پخش شده است. با اینکه در سریال، چهره‌هایی مثل معاویه و خلیفه سوم مورد قضاوت قرار گرفته‌اند، با این حال به دلیل دقت سریال در عدم اختلاف‌افکنی بین مسلمانان، توانست بینندگان خود را پیدا کند.
سریال "تنهاترین سردار" درباره امام حسن مجتبی و "ولایت عشق" درباره امام رضا، دیگر تولیدات ایران است که به صورت مستقیم به زندگی دو امام معصوم می‌پردازد. این دو سریال نیز مسائل تاریخی دوره خود را به شکل دقیق مورد بررسی قرار داده‌اند و از تقابل امامان شیعه با خلفای اموی و عباسی گفته‌اند.
فارغ از پرداختن به زندگی ائمه معصومین به‌طور مستقیم، صداوسیما به صورت پیشتاز و دیگران در کنار این ماجرا، به تصویر کشیدن قصه‌های قرآنی را نیز در دستور کار قرار داده‌اند. شاخص این مسئله، ساخت سریال "یوسف پیامبر" به کارگردانی مرحوم فرج‌الله سلحشور بود که به قدری مورد استقبال قرار گرفت که مرز‌های کشور‌های اسلامی را درنوردید و یکی از پربیننده‌ترین سریال‌های ایرانی شده است. سریال "یوسف پیامبر" بر اساس قرآن ساخته شده و یکی از موفق‌ترین تولیدات تصویری ایران در جهان اسلام است. با اینکه سریال توسط سیستم فرهنگی جمهوری اسلامی ساخته شده است، با این حال گیرایی روایت به قدری است که در کشور‌های اسلامی با هر گرایشی مورد توجه و استقبال قرار گرفته است.
چندی قبل، فیلمی از حضور مصطفی زمانی، بازیگر نقش یوسف، در کشور الجزایر منتشر شد که نشان می‌داد محبوبیت این سریال همچنان در جهان اسلام حفظ شده است. طبق گزارش روزنامه فرهیختگان، محمدعلی انوشه، مدیر بازار فیلم کشور‌های اسلامی در سال ۱۳۹۶ مدعی شده بود که این سریال در ۹۰ کشور جهان پخش شده و میزان تماشاگرانش نزدیک به چهار میلیارد نفر برآورد شده است. او در همان گفت‌وگویش گفته بود: «این سریال تنها در سه سال و در طول ماه مبارک رمضان به صورت همزمان از ۱۱۰ شبکه تلویزیونی در کشور‌های مختلف پخش شده است.» از تاثیرات این سریال می‌توان به شهرت مصطفی زمانی و کتایون ریاحی در کشور‌های عربی و استفاده از نام یوسف برای کودکان متولد شده این کشور‌ها در زمان پخش سریال اشاره کرد.
ملک سلیمان، مردان آنجلس و مسیح از دیگر سریال‌های ایرانی است که به الهام از قرآن کریم ساخته و مورد اقبال قرار گرفته است. سیدمحمد خاتمی، رئیس جمهور وقت ایران، در سفر به واتیکان، نسخه‌ای از سریال "مردان آنجلس" را به پاپ ژان‌پل دوم هدیه داد. فیلم "مسیح" ساخته نادر طالب‌زاده هم در کشور‌های اروپایی مورد توجه قرار گرفت. ایران در سال ۱۳۸۰ سریالی بر اساس زندگی حضرت مریم، مادر حضرت مسیح ساخت که آن هم در زمان پخش خود مورد توجه قرار گرفت. این سریال حتی در ابعاد بین‌المللی نیز مورد توجه بود به نحوی که شهریار بحرانی، کارگردان اثر، در گفت‌وگویی که با محمدرضا شهیدی‌فر در برنامه "چهل‌چراغ" داشت، گفته بود: «سریال "مریم مقدس" که در یکی از کشور‌های آفریقایی نمایش داده شد، موجب صلح و آشتی میان مسلمانان و مسیحیان شد.» "ملک سلیمان" هم در کشور‌های آسیایی، آمریکای لاتین، ترکیه، برزیل و کشور‌های حوزه خلیج فارس پخش و مورد توجه قرار گرفت.
مختارنامه دیگر اثری است که صداوسیما ایران ساخت و پس از پخش، علاوه بر ایران، در سایر کشور‌های مسلمان به محبوبیت رسید. "مختارنامه" نه‌تنها در ایران، که در کشور‌هایی دیگر مانند ترکیه، لبنان، عراق، افغانستان، پاکستان، بحرین و عربستان مورد توجه قرار گرفت. این سریال در بعضی از این کشور‌ها آنقدر تأثیرگذار بوده است که به‌عنوان بیدار کننده اذهان جوانان مسلمان در برابر تاریخ‌ستیزان سلفی و وهابی معرفی شده است. اوج محبوبیت "مختارنامه" در عراق است که در راهپیمایی اربعین، مواکب بسیاری با تصویر بازیگر نقش مختار در ملا عام قرار گرفته است.
اینها نمونه‌ای از آثاری است که در طی سی سال گذشته به‌صورت مستقیم به زندگی معصومین پرداخته و برخی از آنها نیز اقتباس از داستان‌های قرآنی است. در طول این سال‌ها، این آثار به کرات پخش شده است. با این حال، سریال "معاویه" حدوداً ۲۵ سال بعد از سریال "امام علی" ساخته و پخش شده است و در همین ابتدا در بسیاری از کشور‌های اسلامی تحریم شده است. از جهت دیگر، ما در زمینه سریال‌های تاریخی فاز هجومی داشته‌ایم. داستان زندگی ائمه و داستان‌های قرآنی با نگاه شیعی ساخته، پخش و مورد استقبال قرار گرفته است. از این نظر باید گفت ساخت سریال "معاویه" از سوی عربستان سعودی امری دفاعی محسوب می‌شود در مقابل این سریال‌ها. با اینکه جعل تاریخ در سریال "معاویه" بسیار آشکار و مشهود است، اما تا این روایت فراگیر شود، راه طولانی در پیش خواهد داشت، خصوصاً اینکه در بیشتر کشور‌های اسلامی فتوای تحریم دیدن آن صادر شده و در این زمینه کار زیادی در پیش دارد.
اگرچه جریان فرهنگی کشور در حوزه‌های متعدد دارای خلا و ترک فعل‌های زیادی است، اما حداقل در این مورد خاص که دست‌های ما از محصول فرهنگی خالی نیست، بهتر است به‌جای انتقاد‌های بی‌جا، فضا را برای ساخت هر چه بیشتر آثار مهم‌تر مهیا کنیم. در نظر داشته باشیم ایران هم‌اکنون دو سریال استراتژیک درباره حضرت موسی و سلیمان فارسی در حال ساخت دارد. اگر این سریال‌ها ۵ سال دیگر به آنتن برسند، سعودی و دیگر سازندگان آثار تاریخی این حوزه، حداقل ۱۰ سال بعد خواهند توانست آثار درخوری در پاسخ به این سریال‌ها بسازند.
*روزنامه‌نگار