باشگاه خبرنگاران جوان؛ حسین کربلایی‌طاهر و نفیسه خلیلی - تلویزیون امسال با دستی پُرتر به استقبال نوروز و همچنین ماه مبارک رمضان رفت و همانطورکه نظرسنجی‌ها و آمارهای اولیه نشان می‌دهد، استقبال مخاطب از آنها نیز بیشتر از سال قبل بوده است.

تقریبا تمام شبکه‌های تلویزیونی امسال تلاش کرده بودند پاسخگوی ذائقه متفاوت مخاطبان باشند و برنامه‌هایی را در جدول پخش خود قرار دهند که تا جای ممکن نیاز مخاطبان را در تعطیلات نوروز و ماه مبارک رمضان برآورده کنند. 

برای اینکه از جزئیات استقبال مخاطبان از برنامه‌های نوروزی و مناسبتی امسال باخبر شویم، به سراغ رئیس مرکز تحقیقات سازمان صداوسیما رفتیم. آنچه در ادامه می‌خوانید خلاصه گفتگوی نیم‌ساعته باشگاه خبرنگاران جوان با آقای محسن شاکری‌نژاد است. 

آقای دکتر شاکری‌نژاد به عنوان سوال اول بفرمایید که نظرسنجی‌های صداوسیما چگونه انجام می‌شوند؟

بسم‌الله الرحمن الرحیم. ما در مرکز تحقیقات سازمان صداوسیما مطابق با آخرین استاندارد‌های دنیا، دو نوع نظرسنجی برای سنجش مخاطب داریم؛ نظرسنجی تلفنی و نظرسنجی حضوری. ما در نظرسنجی تلفنی، بانک داده تلفن‌های ثابت کشور را داریم. بر اساس حجم نمونه‌ی هر استان به سامانه‌مان اعلام می‌کنیم که مثلاً می‌خواهیم ۱۰۰ شماره تلفن از استان ایلام یا ۳۰۰ شماره از اصفهان داشته باشیم. سامانه هم به صورت تصادفی شروع به شماره‌گیری شماره تلفن‌های ثابت استان مربوطه می‌کند. فرقی نمی‌کند این شماره‌ها متعلق به شهر، مرکز استان یا روستا باشد و مردم به این نظرسنجی‌ها پاسخ می‌دهند. 

پرسشگر ما تماس می‌گیرد و نظر مخاطب را بابت موضوع طرح شده جویا می‌شود. نظرسنجی تلفنی یکسری محاسن دارد؛ از جمله اینکه نظرسنجی تلفنی سریع‌تر از نظرسنجی حضوری است و تصادفی بودن نمونه در آن به طور دقیق رعایت می‌شود. یعنی افرادی که در استان مربوطه حضور دارند و شماره تلفن ثابت منزل دارند، احتمال حضور در نمونه را دارند و نتایج آن قابل تعمیم به کل جامعه است. معمولاً در نظرسنجی‌های تلفنی -طبق استانداردهای جهانی- حدود ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ نمونه اجرا می‌شود. 

اما در نظرسنجی‌های میدانی حجم نمونه بالاتر است. در این نظرسنجی‌ها ما در استان‌های مختلف تقریباً به سراغ ۵ تا ۳۶ هزار نمونه می‌رویم. از آنجایی که در نظرسنجی‌های تلفنی بعضاً شاهد کلاهبرداری هستیم، ممکن است مردم راغب به پاسخ‌گویی نباشند یا دچار خودسانسوری شوند. اما نظرسنجی میدانی اینگونه نیست. چون پرسشگر ما با کارت شناسایی و کاور مخصوص به میان مردم می‌رود. بنابراین،  ولی نظرسنجی میدانی داده‌های دقیق‌تری در اختیارمان قرار می‌دهد.

تعریف شما از مخاطب چیست؟ یعنی چه کسی را مخاطب تلویزیون در نظر می‌گیرید؟

آن عددی که ما تحت عنوان میزان مخاطب رسانه ملی اعلام می‌کنیم از این سوال استخراج می‌شود که شما به طور متوسط در شبانه‌روز چند دقیقه تلویزیون تماشا می‌کنید؟ یک عده‌ای می‌گویند ما اصلا تماشا نمی‌کنیم که خب اینها کلا به عنوان مخاطب درنظر گرفته نمی‌شوند و از آنها دلایل عدم تماشا پرسیده می‌شود. ولی یک عده‌ای هستند که به ما عدد می‌دهند. مثلا می‌گویند ما اینقدر دقیقه یا ساعت در روز تلویزیون تماشا می‌کنیم. البته این هم در دنیا یک استانداردی دارد. مثلا راجار (RAJAR) در انگلستان کسی که ۵ دقیقه در هفته به رادیو گوش دهد را مخاطب لحاظ می‌کند یا آفکام (Ofcom) انگلستان کسی را که ۱۵ دقیقه در هفته برنامه‌های تلویزیون را تماشا کند، مخاطب در نظر می‌گیرد. اما مبنای ما ۱۵ دقیقه در روز است نه در هفته. یعنی کسی که ۱۵ دقیقه در روز برنامه‌های صداوسیما را تماشا کند، ما او را مخاطب لحاظ می‌کنیم. البته جالب است بدانید ۹۵ درصد افرادی که مخاطب رسانه ملی هستند بیش از نیم‌ساعت در روز برنامه‌های صداوسیما را تماشا می‌کنند. 

آمار جدیدی از میزان مخاطب برنامه‌های نوروزی و رمضانی رسانه ملی دارید؟

ما در ایام نوروز و رمضان، هم نظرسنجی تلفنی و هم نظرسنجی میدانی داشتیم. در واقع، رمضان را به سه بخش (دهه اول، دهه دوم و دهه سوم) و نوروز را به دو بخش (هفته اول و هفته دوم) تقسیم کردیم. داده‌های ما نشان می‌دهد که مخاطبان ما در نوروز امسال نسبت به نوروز ۱۴۰۳ بیش از ۶ درصد رشد کرده‌اند و سریال‌های نوروزی هم نسبت به سال ۱۴۰۳ بیش از ۲۰ درصد افزایش مخاطب داشتند که البته این افزایش مخاطب تا حدودی به واسطه پخش سریال «پایتخت» طبیعی است. پس ما در کلیت مخاطب برنامه‌های نوروزی در سال ۱۴۰۴ نسبت به سال ۱۴۰۳ تقریباً ۶.۲ درصد افزایش مخاطب داشتیم و درباره سریال‌های نوروزی هم شاهد رشد ۲۳ درصدی مخاطبان نسبت به سال قبل هستیم.

ما در برنامه‌های افطار و سحر هم نسبت به سال قبل شاهد افزایش مخاطب رسانه ملی بودیم. به عنوان مثال، برنامه «محفل» شبکه سه به عنوان پرمخاطب‌ترین ویژه‌برنامه افطار نسبت به سال گذشته حدود ۴ درصد افزایش مخاطب داشته است. دومین ویژه‌برنامه افطار به نام «زندگی پس از زندگی» شبکه چهار هم نسبت به سال قبل افزایش مخاطب داشت. 

همچنین، طبق نظرسنجی‌ها پرمخاطب‌ترین ویژه‌برنامه سال تحویل، برنامه «سال نو» شبکه سه بود و بعد از آن شبکه‌های استانی قرار گرفتند. برنامه‌های «شب عیدی» شبکه دو، «ایران دوست‌داشتنی» شبکه یک و «یک زلف و این همه دل» شبکه نسیم در رتبه‌های بعدی از نظر میزان مخاطب قرار گرفتند.

درباره ذائقه و طیف مخاطبان هم آمار یا اطلاعاتی دارید؟

ما سال گذشته یک نظرسنجی از مردم سراسر کشور به‌جز تهران داشتیم و از آنها پرسیده بودیم که آیا شما تابه‌حال محتوایی درباره محیط زندگی، زیست‌بوم و قوم خود در شبکه‌های سراسری رسانه ملی دیده‌اید یا نه. ۶۸ درصد پاسخگویان به ما گفتند ما تا‌به‌حال آن چیزی که مربوط به استان ما یا قومیت ماست، روی آنتن شبکه‌های سراسری ندیده‌ایم. بعد سوال کردیم به نظر شما اگر محتوا، سریال و فیلمی درباره شهر و دیار یا قومیت شما ساخته شود، برای مردم و پخش از شبکه‌های سراسری جذاب خواهد بود؟ که اینبار بیش از ۷۰ درصد پاسخگویان جواب مثبت دادند.

الان ما شاهدیم که سریال «پایتخت» سریالی است که لوکیشن آن خارج از تهران است و عمده بازیگران آن غیر تهرانی هستند، ولی این سریال رکورد میزان مخاطب در سالیان اخیر را جابه‌جا کرده است. یا سریال «نون. خ» که در نوروز سال ۱۴۰۳ جزو پرمخاطب‌ترین سریال‌های ما بود، در فضای خارج از تهران تولید شده است. از این رو، به نظر می‌رسد اگر تولید محتوای ما به سمت ذائقه مردم، زیست‌بوم و قومیت‌ها حرکت کند، مورد استقبال واقع می‌شود. داده‌های ما هم نشان می‌دهد که هرچه از تهران فاصله بگیریم و به سراغ عامه مردم برویم، در جذب مخاطب موفق‌تر می‌شویم.

قبلا هم یک فرضیه‌ای وجود داشت که میزان مخاطبان رسانه ملی در شهرستان‌ها و روستاها بیشتر از مراکز استان و در پایتخت است. ما در ایام انتخابات که به ناچار باید تا دورترین شهرستان‌ها و روستاها میرفتیم تا میزان مشارکت را محاسبه کنیم، میزان مخاطب رسانه ملی را هم در کنار میزان مشارکت در انتخابات سنجیدیم و این فرضیه تایید شد که میزان مخاطب ما در روستاها و در شهرستان‌های کوچک بیشتر از مراکز استان‌ها و تهران است. خب، شما وقتی که می‌دانید عمده مخاطبتان در یک چنین زیست‌بوم‌هایی هستند، توجه به علائق آنها می‌تواند در افزایش مخاطب رسانه ملی تاثیرگذار باشد. مضاف بر اینکه بسیاری از ماهایی که در پایتخت یا مراکز استان‌ها زندگی می‌کنیم، اصالتا اهل شهرستان‌ها و روستاهای مختلف هستیم و همان گرایش‌ها و علاقمندی‌ها را داریم. شاهد این ادعا هم این است که سریال‌های غیرتهرانی «نون. خ» و «پایتخت» در دو سال متوالی، پرمخاطب‌ترین سریال‌های تلویزیون شدند. 

استقبال مخاطب از سریال پایتخت بیشتر شده است یا کمتر؟

ما تا الان سه دور نظرسنجی بابت سریال «پایتخت ۷» کرده‌ایم و این نظرسنجی‌ها تا پایان سریال ادامه خواهد داشت. ما معمولاً ابتدا، اواسط و انتهای سریال‌ها را می‌سنجیم. تا الان اعداد ۵۱ درصد، ۵۶ درصد و ۶۰.۸ درصد را درمورد سریال پایتخت داریم که یک روند صعودی را نشان می‌دهد. باید ببینیم انتهای سریال میزان تعداد مخاطبان چقدر خواهد بود. با این حال، «پایتخت» در اولین نظرسنجی‌ها رکورد سریال‌های چند سال اخیر را شکسته است و با این شیب افزایشی پیش‌بینی می‌کنیم این سریال بتواند رکورد دوره قبل را بشکند.

در حال حاضر، پرمخاطب‌ترین شبکه‌های تلویزیون کدامند؟

معمولاً شبکه سه جزو پرمخاطب‌ترین شبکه‌های رسانه ملی محسوب می‌شود و شبکه آی‌فیلم با شبکه سه رقابت تنگاتنگی دارد. البته این آمار بدین معنا نیست که شبکه‌های سرگرم‌کننده در صدر بازدید مخاطب قرار دارند چراکه بعد از این دو شبکه، شبکه خبر به عنوان پرمخاطب‌ترین شبکه قرار می‌گیرد. یعنی شبکه خبر جزو یکی از شبکه‌های پرمخاطب ماست.

ما تقریبا ۵۰ بار در سال میزان مخاطب رسانه ملی را در قالب نظرسنجی تلفنی و میدانی به صورت دقیق و شفاف می‌سنجیم و همینجا از همه دعوت می‌کنیم که به اتاق کنترل ما بیایند و نظرسنجی‌های در حال انجام ما را به صورت زنده و آنلاین بشنوند. آماری که ما می‌دهیم و مثلا می‌گوییم صداوسیما ۷۰ درصد مخاطب دارد هم چیز پیچیده‌ای نیست و به‌راحتی قابل‌ارزیابی و راستی‌آزمایی است.

در مقابل افرادی که مرجعیت رسانه ملی را زیر سوال می‌برند، چه دفاعی دارید؟

وقتی شما می‌گویید که یک رسانه، «مرجع خبری» است یا نه، بر چه اساسی این ادعا را مطرح می‌کنید؟ احتمالا از مردم می‌پرسید که خبر فلان اتفاق را اولین بار از کجا شنیدید یا مثلا منبع اصلی کسب خبر شما کجاست؟ و مردم به سوال شما جواب می‌دهند. [ما هم همین کار را انجام دادیم و طبق داده‌هایی که به دست آوردیم] تا این لحظه، اکثریت مردم ایران منبع اصلی کسب خبرشان صداوسیماست. نظرسنجی جدید مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) که در اسفند ۱۴۰۳ از عموم مردم انجام شده، هم این را تایید می‌کند. در این نظرسنجی، اولین سوال این است که شما اخبار کشور را بیشتر از چه طریقی دنبال می‌کنید؟ دقت کنید که این نظرسنجی را ما (صداوسیما) انجام ندادیم و به صورت میدانی هم انجام شده که دقیق‌تر از نظرسنجی تلفنی است. در این نظرسنجی، صداوسیما با ۳۶/۶ درصد در جایگاه اول است. سایت‌ها، خبرگزاری‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخلی با ۱۹/۲ در جایگاه دوم؛ سایت‌ها، خبرگزاری‌ها و شبکه‌های اجتماعی خارجی با ۱۷/۵ درصد در جایگاه سوم و شبکه‌های ماهواره‌ای با ۴/۲ در جایگاه چهارم و آخر قرار دارند. 

مشروح مصاحبه باشگاه خبرنگاران جوان با رئیس مرکز تحقیقات صداوسیما را می‌توانید در ادامه ببینید.