روسیه همکاری‌های نظامی-فضایی خود را با ایران به سطح جدیدی ارتقا داده است. تهران در تلاش است تا از انزوای فزاینده مسکو از غرب استفاده کند و از این فرصت برای تأمین فناوری‌های پیشرفته نظامی روسیه بهره‌برداری کند. این ابتدای گزارشی به قلم باربارا اسلاوین است که بلافاصله بعد از سفر رییس جمهور کشورمان در روز‌های اخیر به مسکو در واکنش به گسترش همکاری‌های ایران و روسیه در اتاق فکر استیمسون منتشر شد.

باربارا اسلاوین، پژوهشگر برجسته و متخصص در امور خاورمیانه است. او در حال حاضر به عنوان پژوهشگر ارشد در «مؤسسه آینده خاورمیانه» (Future of Middle East Institute) فعالیت می‌کند و مقالات متعددی در زمینه مسائل ایران، سیاست‌های ایالات متحده و تحولات منطقه‌ای منتشر کرده است. اسلاوین همچنین به‌عنوان تحلیلگر در رسانه‌ها و گزارش‌های تخصصی در مورد ایران و روابط آن با غرب شناخته می‌شود. اسلاوین همچنین با رسانه‌های مختلف غربی مانند «واشنگتن پست» و «نیویورک تایمز» همکاری داشته و مقالاتش بازتاب‌دهنده نگرش‌های منفی نسبت به سیاست‌های داخلی و خارجی ایران است. به همین دلیل و به واسطه اهمیت موضوع مقاله این فرد به صورت کامل ترجمه و در ذیل از نظر خوانندگان می‌گذرد.

آغاز همکاری‌های فضایی ایران و روسیه

این روند از تابستان ۲۰۲۲ سرعت گرفت، زمانی که روسیه ماهواره «خیام» ایران را از ایستگاه پرتاب فضایی بایکونور در قزاقستان به مدار فرستاد. ماهواره خیام که برای سنجش از راه دور طراحی شده بود، با استفاده از موشک روسی «سویوز-۲.۱ ب» به فضا پرتاب شد. این اقدام نگرانی‌هایی را در غرب به همراه داشت، زیرا امکان استفاده نظامی و اطلاعاتی از این فناوری برای ایران مطرح بود. پس از این پرتاب، در دسامبر ۲۰۲۲ توافقی میان ایران و روسیه به امضاء رسید که طی آن، دو کشور به همکاری در زمینه ساخت ماهواره‌های سنجش از دور و مخابراتی، انجام آزمایش‌ها و آموزش‌های مشترک، و حتی احداث پایگاه‌های فضایی و آزمایشگاهی برای توسعه فناوری‌های فضایی پرداخته‌اند.

توافقات جدید و پیشرفت‌های فضایی

در اوایل سال ۲۰۲۳، شرکت دولتی روسکاسموس روسیه اعلام کرد که توافق‌نامه‌هایی در زمینه خدمات پرتاب با دو شرکت ایرانی، سهاب و اسپیس امید، به امضاء رسیده است. این دو شرکت، اگرچه به عنوان نهاد‌های خصوصی شناخته می‌شوند، در حقیقت تحت مالکیت دولت ایران هستند. در فوریه ۲۰۲۳، یک ماهواره ایرانی ساخته شده توسط شرکت‌های روسی از ایستگاه فضایی واستوچنی به فضا پرتاب شد. در اکتبر ۲۰۲۴، ایران دو ماهواره تولیدی خود را به روسیه فرستاد که این ماهواره‌ها در نوامبر همان سال به مدار زمین وارد شدند.

پرتاب اخیر بخشی از برنامه فضایی گسترده‌تر ایران است که هدف آن گسترش توانمندی‌های سنجش از دور این کشور است. تهران همچنین اعلام کرده که تا مارس ۲۰۲۵ سه ماهواره دیگر برای جمع‌آوری داده در شرایط بحرانی به فضا پرتاب خواهد کرد. علاوه بر این، ایران قصد دارد تا سال ۲۰۲۸ پایگاه فضایی چابهار در جنوب شرقی کشور را تکمیل کند و نخستین فضانورد خود را به فضا بفرستد. این پایگاه فضایی قرار است بزرگترین پایگاه پرتاب فضاپیما در غرب آسیا باشد. موقعیت جغرافیایی این پایگاه در نزدیکی استوا موجب بهبود کارایی پرتاب‌ها و کاهش مصرف سوخت خواهد شد. ایران ممکن است برای انجام ماموریت‌های انسانی به حمایت‌های بیشتر روسیه نیاز داشته باشد.

تأثیر همزمان برنامه‌های فضایی و هسته‌ای ایران

پیشرفت‌های فضایی ایران همزمان با برنامه هسته‌ای این کشور انجام می‌شود که نگرانی‌هایی را برای کارشناسان به همراه دارد. بسیاری از تحلیلگران نگرانند که ایران از وضعیت آستانه‌ای خود در زمینه هسته‌ای فراتر رفته و به سمت ساخت سلاح‌های هسته‌ای گام بردارد. در این زمینه، نگرانی‌هایی وجود دارد که روسیه که پیش‌تر در همکاری با کشور‌های غربی سعی در محدود کردن پیشرفت هسته‌ای ایران داشت، ممکن است در این مسیر به ایران کمک کند یا حداقل از تلاش‌های ایران برای پیوستن به باشگاه سلاح‌های هسته‌ای جلوگیری نکند.

تاریخچه همکاری‌ها و پیوند‌های مستحکم‌تر

همکاری ایران و روسیه در زمینه فناوری فضایی به سال ۲۰۰۵ بازمی‌گردد، زمانی که روسیه ماهواره سنجش از دور «سینا-۱» را از پایگاه فضایی پلسِتسک به فضا پرتاب کرد. در آگوست ۲۰۱۵، روسیه و ایران توافقی اولیه در زمینه توسعه و ایجاد سیستم‌های فضایی برای سنجش از دور زمین به امضاء رساندند. این همکاری‌ها نشان‌دهنده تلاش دو کشور برای تقویت روابط دوجانبه در عرصه‌های مختلف فناوری و امنیت است.

چرا ایران به روسیه نیاز دارد؟

روسیه پس از تصمیم ایران برای تأمین پهپاد‌ها و دیگر سلاح‌ها برای جنگ در اوکراین، احتمالاً به همکاری فضایی خود با ایران شدت بیشتری بخشیده است. به‌نظر می‌رسد که در جریان سفر پیش‌بینی‌شده رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، به روسیه در تاریخ ۱۷ ژانویه ۲۰۲۵، یک شراکت استراتژیک جدید بین دو کشور به امضاء خواهد رسید. این توافقنامه می‌تواند نشان‌دهنده تعمیق روابطی باشد که از اوایل دهه ۲۰۰۰ برقرار شده است. به‌ویژه، همکاری‌های فضایی احتمالاً بخش عمده‌ای از این توافق را تشکیل خواهد داد.

ایران و روسیه: همکاری‌های در حال توسعه

با وجود اختلافات گاه‌به‌گاه، ایران همچنان به استفاده از فناوری و تخصص روسیه در زمینه فضایی متعهد است. تهران به طور مداوم از قابلیت‌های پیشرفته روسیه، از جمله استفاده از تأسیسات فضایی روسیه و قزاقستان، برای گسترش توانایی‌های فضایی خود بهره‌برداری می‌کند. هدف ایران دستیابی به توانایی‌های مستقل برای پرتاب ماهواره‌های سنگین‌تر است.

اهداف فراتر از علم: امنیت و ژئوپولتیک

اهداف فضایی ایران تنها محدود به کاوش‌های علمی نیست بلکه نشان‌دهنده اهداف ژئوپولتیک و امنیتی گسترده‌تری است. یکی از اولویت‌های اصلی تهران، دستیابی به استقلال بیشتر در زمینه‌های ارتباطات و ناوبری است. مقامات ایرانی به‌ویژه بر لزوم تقویت ظرفیت‌های پخش و مخابراتی کشور تأکید کرده‌اند.

برای مثال، ایران نگرانی‌های زیادی در مورد وابستگی به سیستم موقعیت‌یابی جهانی (GPS) دارد که توسط ایالات متحده اداره می‌شود. مقامات ایرانی نگرانند که در مواقع بحرانی، واشنگتن دسترسی ایران به این سیستم را محدود یا مسدود کند، که می‌تواند تهدیدی جدی برای زیرساخت‌های حیاتی و امنیت ملی کشور باشد. به همین دلیل، ایران تصمیم گرفته است سیستم ناوبری ماهواره‌ای بومی خود را توسعه دهد، مشابه با سیستم ناوبری روسیه (GLONASS)، که هدف آن کاهش آسیب‌پذیری‌های ایران در برابر فشار‌های خارجی است.

گام‌های اولیه ایران در مسیر ناوبری مستقل

اولین گام ایران در این راستا، ایجاد سیستم موقعیت‌یابی محلی «هُدا» در سال ۲۰۱۶ بود. با این حال، این سیستم هنوز پوشش کامل ملی ندارد و در حال توسعه است. دستیابی به یک سیستم ناوبری ماهواره‌ای کاملاً بومی و عملیاتی یک هدف بلندمدت است که نیاز به سرمایه‌گذاری و پیشرفت‌های فناوری دارد تا بتواند پوشش کافی در داخل ایران و حتی فراتر از مرز‌های آن فراهم آورد.

چشم‌انداز همکاری‌ها: چالش‌ها و فرصت‌ها

همکاری‌های فضایی ایران و روسیه علی‌رغم انتقادات بین‌المللی به‌طور فزاینده‌ای به یک استراتژی مشترک تبدیل شده است. برای ایران، منابع و تخصص فنی روسیه از اهمیت بالایی برخوردار است تا این کشور بتواند محدودیت‌های داخلی خود را پشت سر بگذارد. از سوی دیگر، مسکو نیز این همکاری را فرصتی برای تقویت روابط با یک متحد کلیدی در میان انزوای خود از غرب می‌بیند.

در نهایت، ماهواره خیام و سایر پروژه‌های فضایی ایران عمدتاً از منظر نظامی و اطلاعاتی تحلیل می‌شود، اما اهمیت آنها به دنیای استراتژی ژئوپولتیک نیز گره خورده است. همانطور که ایران به دنبال افزایش استقلال خود در زمینه فناوری و کاهش آسیب‌پذیری‌های خود در برابر فشار‌های غربی است، برنامه‌های فضایی آن و وابستگی به روسیه احتمالاً همچنان بخش مرکزی اهداف بلندمدت این کشور باقی خواهد ماند. تحریم‌های ایالات متحده علیه نهاد‌های فضایی ایران، همکاری با روسیه را به یک رگ حیات فناوری برای تهران تبدیل کرده است.

اینکه آیا این شراکت می‌تواند در برابر فشار‌های بین‌المللی و تنش‌های موجود میان مسکو و تهران دوام بیاورد، همچنان روشن نیست. اما در حال حاضر، همکاری با روسیه همچنان به عنوان یک مسیر حیاتی برای ایران در راستای تحقق اهداف استراتژیک آن ادامه خواهد یافت.