روابط استراتژیک ایران و روسیه، ریشه‌ای تاریخی و دیرینه دارد که از قرن‌ها پیش تا به امروز همچنان در سطوح مختلف در حال گسترش و تحکیم بوده است. این دو کشور به‌عنوان دو قدرت بزرگ منطقه‌ای در اوراسیا، در طول تاریخ همواره به‌دنبال تقویت مناسبات خود در زمینه‌های مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی و انرژی بوده‌اند. روابط ایران و روسیه به‌ویژه در مواجهه با چالش‌ها و تهدیدات خارجی به‌ویژه از سوی کشور‌های غربی، جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است.

در زمینه‌های نظامی و امنیتی، ایران و روسیه همکاری‌های مشترک گسترده‌ای در سال‌های اخیر به‌ویژه در بحران‌های منطقه‌ای مانند جنگ سوریه، بحران‌های عراق، و مسائل هسته‌ای داشته‌اند. این همکاری‌ها نشان‌دهنده هم‌گرایی منافع استراتژیک دو کشور در مقابله با تهدیدات مشترک و حفظ ثبات در منطقه است. در این راستا، این روابط نه تنها برای تقویت امنیت داخلی و منطقه‌ای هر دو کشور مفید بوده، بلکه موجب شکل‌گیری یک ائتلاف غیررسمی برای مقابله با سلطه‌طلبی غرب و تحقق اهداف مشترک در سطوح جهانی نیز شده است.

در حوزه اقتصادی، دو کشور با همکاری در پروژه‌های انرژی، حمل‌ونقل و تجارت، زمینه‌های جدیدی برای توسعه روابط خود ایجاد کرده‌اند. در زمینه‌های دفاعی، همکاری‌های نظامی میان ایران و روسیه، به‌ویژه در سوریه، اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. این روابط نشان می‌دهند که ایران و روسیه قادر به ایفای نقش‌های کلیدی در تحولات منطقه‌ای و جهانی هستند، در حالی که همچنان به دنبال منافع و اهداف مشترک خود در مقابل فشار‌های بین‌المللی و تحریم‌های غربی هستند. در همین رابطه پایگاه خبری الجزیره گزارشی را منتشر کرده که در ذیل مشروح آن از نظرتان می‌گذرد.

تقویت اتحاد روسیه و ایران پس از تحولات سوریه

در گزارش الجزیره می‌خوانیم: روسیه و ایران پس از مدت‌ها مذاکره، توافق همکاری ۲۰ ساله‌ای را نهایی کردند که روابط دوجانبه آنها را در شرایطی بحرانی و با فشار‌های ژئوپلیتیکی فزاینده تقویت می‌کند. این توافق در روز جمعه در مسکو، توسط رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، و رئیس‌جمهور روسیه، ولادیمیر پوتین، امضا شد. هدف از این توافق تقویت همکاری‌های نظامی و دفاعی میان دو کشور است و همچنین بندی در آن گنجانده شده که هیچ‌کدام از کشور‌ها اجازه نخواهند داد که سرزمینشان برای تهدید امنیت طرف مقابل استفاده شود یا به هر گروهی که به یکی از آنها حمله کند کمکی ارائه دهند.

این توافق در شرایطی به امضا رسید که برخی در غرب، به‌ویژه پس از تحولات سوریه، معتقدند ایران در این کشور شکست خورده است. اما باید توجه داشت که این نظر اغلب از سوی کشور‌هایی مطرح می‌شود که از ابتدا در تلاش برای به چالش کشیدن نفوذ ایران در سوریه بوده‌اند. حقیقت این است که ایران با همراهی با روسیه و حمایت از بشار اسد، نقشی تعیین‌کننده در تثبیت امنیت سوریه ایفا کرده و نه تنها در این کشور شکست نخورده، بلکه توانسته به یکی از بازیگران اصلی در تحولات منطقه تبدیل شود.

سوریه به‌عنوان کاتالیزور تقویت روابط

پیش از آغاز جنگ سوریه در سال ۲۰۱۱، هرکدام از روسیه و ایران روابط استراتژیک خود را به‌طور جداگانه با دمشق برقرار کرده بودند. همکاری روسیه با سوریه بر پایگاه دریایی طرطوس و پایگاه هوایی حمیمیم متمرکز بود. پایگاه طرطوس که از سال ۱۹۷۱ تأسیس شده، نقطه‌ای استراتژیک برای روسیه به‌منظور گسترش نفوذ در دریای مدیترانه و غرب آسیا، و پایگاه هوایی حمیمیم که در سال ۲۰۱۵ برای پشتیبانی از بشار اسد در برابر مخالفان سوری ایجاد شد، به مرور زمان نقش مهمی در عملیات‌های روسیه در آفریقا ایفا کرده است.

در مقابل، ایران به‌ویژه در طول جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ روابط خود را با سوریه گسترش داد. این روابط به‌ویژه در مقابله با نفوذ غرب و مخالفت با دخالت‌های خارجی در منطقه تقویت شد. سوریه به‌عنوان یک گذرگاه مهم برای ارتباطات ایران با گروه حزب‌الله لبنان، بخشی از «هلال شیعی» و «محور مقاومت» ایران، در نظر گرفته شد.

در ادامه جنگ سوریه، منافع استراتژیک ایران و روسیه در سوریه هم‌راستا شد. در سال ۲۰۱۵، هر دو کشور با مداخله نظامی مستقیم در سوریه وارد شدند تا از سقوط رژیم بشار اسد جلوگیری کنند. مداخله نظامی روسیه در این سال موجب تثبیت رژیم اسد شد و میلیشیا‌های وابسته به ایران نقش کلیدی در تغییر وضعیت جنگ ایفا کردند.

گسترش روابط ایران و روسیه پس از ۲۰۲۰

پس از سال ۲۰۲۰، تحولات سوریه تأثیرات جزئی‌تری بر روابط ایران و روسیه داشت و این روابط در بسیاری از زمینه‌ها گسترش یافت. همکاری‌های نظامی و اقتصادی از جمله راه‌هایی بود که ایران و روسیه از آن برای مقابله با تحریم‌های غربی بهره بردند. ایران به‌ویژه نقش مهمی در کریدور حمل و نقل شمال-جنوب ایفا می‌کند و تبدیل به یکی از مسیر‌های حیاتی تجارت روسیه به آسیا شده است.

روسیه و ایران از سوی دیگر، در جنگ اوکراین نیز هم‌پیمان شده‌اند. ایران با تأمین پهپاد برای روسیه، نقشی در تقویت توان نظامی این کشور در برابر غرب ایفا کرده است. در همین حال، ایران به‌دنبال همکاری بیشتر با روسیه به‌عنوان بخشی از تلاش‌های مشترک برای مقابله با سلطه جهانی ایالات‌متحده است.

محدودیت‌های همکاری ایران و روسیه

در حالی که امضای توافق همکاری اخیر نشان‌دهنده تقویت روابط میان ایران و روسیه است، اما این توافق به‌ویژه در حوزه‌های نظامی و اقتصادی، به‌طور کامل منجر به تشکیل یک اتحاد رسمی میان دو کشور نشده است. این توافق، برخلاف قرارداد روسیه با کره شمالی که در سال گذشته امضا شد، فاقد بندی برای دفاع متقابل است و نشان می‌دهد که روابط ایران و روسیه هنوز از برخی محدودیت‌ها برخوردار است.

یکی از مهم‌ترین نمونه‌های این محدودیت‌ها، به تحولات سوریه برمی‌گردد. در سوریه، ایران و روسیه نتوانسته‌اند در همه زمینه‌ها هم‌راستا شوند و در بعضی موارد منافع یکدیگر را به چالش کشیده‌اند. به‌عنوان مثال، در سال ۲۰۱۷، روسیه اعلام کرد که تنها این کشور مسئول بازسازی صنعت انرژی سوریه خواهد بود و ایران از این پروژه کنار گذاشته شد.

با این حال، باید تأکید کرد که این نظر که ایران در سوریه شکست خورده، نگاهی است که عمدتاً از سوی غرب و کشور‌های مخالف حضور ایران در سوریه مطرح می‌شود. ایران نه‌تنها در حمایت از دولت قانونی سوریه شکست نخورده، بلکه در فرآیند بازسازی و تثبیت امنیت این کشور، نقشی محوری ایفا کرده است. آنچه که در رسانه‌ها به‌عنوان «شکست ایران» در سوریه مطرح می‌شود، در واقع تلاش برای تحریف واقعیت‌های میدانی و نادیده گرفتن موفقیت‌های ایران در مقابله با تروریسم و گروه‌های تندرو است.

چشم‌انداز روابط ایران و روسیه در آینده

با توجه به تحولات جهانی و منطقه‌ای، روابط ایران و روسیه ممکن است با چالش‌هایی مواجه شود. یکی از این چالش‌ها به‌ویژه در زمینه سوریه است، جایی که ترکیه به‌عنوان یک بازیگر کلیدی وارد صحنه شده است. ترکیه که پیشتر در فرآیند آستانه از مخالفان اسد حمایت می‌کرد، اکنون در موقعیت قدرتمندتری قرار دارد و روابط جدیدی با ایران و روسیه باید شکل گیرد. ایران نیز به‌نظر می‌رسد که برای حفظ نفوذ خود در منطقه، به عراق توجه بیشتری نشان می‌دهد. در این راستا، ایران تلاش دارد که از عراق به‌عنوان یک نقطه حمایتی برای مقابله با تحریم‌ها و فشار‌های اقتصادی غرب استفاده کند.

در نهایت، علی‌رغم تحولات و تغییرات در روابط جهانی و منطقه‌ای، به‌نظر می‌رسد که ایران و روسیه به دلیل منافع مشترک خود در مقابله با سلطه ایالات‌متحده و همچنین توسعه روابط اقتصادی، به‌ویژه در زمینه‌های انرژی و حمل‌ونقل، همچنان به همکاری‌های خود ادامه خواهند داد. با این حال، ممکن است در آینده با چالش‌هایی در این روابط مواجه شوند، به‌ویژه اگر این دو کشور در برخی مسائل استراتژیک نتوانند به توافقات کاملی دست یابند.