جایگاه والای شاه‌عبدالعظیم نزد اهل‌بیت(ع)
هفته‌ی بزرگداشت «حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)» به‌مناسبت سالروز ولادت ایشان از ۱۴ مهر آغاز شده است. حضرت شاه عبدالعظیم دارای جایگاه علمی و عرفانی والایی در نزد اهل‌بیت(ع) و شیعیان عصر خود بوده و به روایت از ائمه و سخاوتمندی معروف بودند.
«حضرت عبدالعظیم حسنی» (۲۵۲ - ۱۷۳ قمری) مشهور به «شاه عبدالعظیم» و «سیدالکریم» از سادات حسنی و از راویان حدیث بوده و نَسَب او با چهار واسطه به امام حسن مجتبی (ع) می‌رسد. شیخ صدوق مجموعه‌ی روایات وی را با عنوان جامع اخبار عبدالعظیم گردآوری کرده است. عبدالعظیم حسنی، امام رضا (ع) و امام جواد (ع) را درک کرده و نقل است که ایمان خویش را بر امام هادی (ع) عرضه داشت و در زمان او وفات یافت. «حرم حضرت عبدالعظیم حسنی» در شهر ری قرار دارد و زیارتگاه شیعیان است. در برخی روایات، ثواب زیارت قبر او برابر با ثواب زیارت قبر امام حسین (ع) دانسته شده است.
گفته شده که، تاریخ تولد و وفات عبدالعظیم در منابع قدیم ذکر نشده است؛ اما در منابع متأخر تولد وی در ۴ ربیع‌الثانی سال ۱۷۳ قمری و وفاتش در ۱۵ شوال سال ۲۵۲ قمری نقل و به کتاب‌های نزهة‌الابرار اثر سیدموسی بَرزنجی، مناقب العترة اثر احمدبن محمدبن فهد حلی (درگذشت ۸۴۱ قمری) و کتاب تاریخ نوشته نورالدین محمد سمهودی نسبت داده شده است.
«محمد محمدی ری‌شهری» با استناد به نقل روایت عبدالعظیم از هشام‌بن حکم (درگذشت ۱۹۹ قمری) در کمتر از بیست سالگی، تاریخ تولد او را سال ۱۸۰ قمری یا پیش از آن دانسته است. همچنین با استناد به حدیث امام هادی (ع) درباره فضیلت زیارت قبر عبدالعظیم، گفته است که عبدالعظیم پیش از شهادت امام هادی (ع) (سال ۲۵۴ قمری) از دنیا رفته است.
حضرت عبدالعظیم از اصحاب اهل‌بیت (ع)
بر اساس آنچه در تاریخ تولد و وفات حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام) گذشت، ایشان دوران حیات پنج امام از امامان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) یعنی امام موسی کاظم (علیه‌السلام) تا امام حسن عسکری (علیه‌السلام) را درک کرده است؛ اما این بِدان معنا نیست که به محضر همه آنها هم رسیده یا از آنها سخنی نقل کرده است.
آنچه قطعی و مسلّم است، ایشان محضر امام جواد (علیه‌السلام) و امام هادی (علیه‌السلام) را درک نموده و از آنها احادیث فراوانی نقل کرده است. همچنین اگر به روایت کتاب الاختصاص منسوب به شیخ مفید اعتماد کنیم، حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام) محضر امام رضا (علیه‌السلام) را نیز درک کرده و از ایشان روایت نموده است، لیکن نمی‌توان به این روایت اعتماد کرد و بر فرض پذیرش آن، احتمال دارد مقصود از «ابی‌الحسن»، امام هادی (علیه‌السّلام) باشد و کلمه «الرضا» توسط راوی یا مستنسخ افزوده شده باشد.
گفتنی است که، طبق برخی از نسخه‌های رجال‌الطوسی نیز، حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام) از اصحاب امام عسکری (علیه‌السلام) شمرده شده و در کتاب شرعة‌التسعیه میرداماد نیز آمده که، ایشان محضر امام عسکری (علیه‌السلام) را نیز درک کرده است، اما روایتی از آن امام از طریق ایشان به ما نرسیده است.
عظمت علمی شاه شهر ری
برای اثبات عظمت علمی حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام) کافی است که بدانیم، امام معصوم مردم را برای حل مشکلات دینی و یافتن پرسش‌های اعتقادی و عملی‌شان به‌ایشان ارجاع داده است. صاحب‌بن عَبّاد در رساله‌ای که سال ۵۱۶ هجری قمری در شرح‌حال حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام) نوشته، در توصیف علمی ایشان آورده است:
«شخصی به نام اباحماد رازی از شیعیان و موالیان شهر ری با مشکلات آن‌زمان به سامراء رفت و خدمت امام زمانش حضرت امام علی‌النقی (علیه‌السلام) رسید و مسائلی را پرسید. پس امام پاسخ او را چنین داد: «ای اباحماد! هرگاه مشکلی از امور دینی برایت پیش آمد، جواب مشکل خود را از عبدالعظیم حسنی بخواه و سلام مرا به او برسان».
این تعبیر به روشنی نشان می‌دهد که حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام) در عصر خود مجتهد توانمندی بوده که بر اساس اصول و قواعدی که از اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در اختیار داشت، می‌توانست دیدگاه‌های اسلام ناب را در زمینه‌های مختلف اعتقادی و عملی استخراج کند و به پرسش‌های مردم پاسخ گوید. بنابراین، ایشان تنها یک محدّث و راوی احادیث اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نبوده است، بلکه از علمای بزرگ خاندان رسالت بوده که پس از معصومان، توان پاسخگویی به مسائل علمی را داشته و توانمندی علمی‌اش مورد تأیید و تصدیق امام هادی (علیه‌السلام) قرار گرفته است.
زندگی سید الکریم در اوج خفقان خلافت عباسیان
دوران زندگی عبدالعظیم مصادف با شرایط خفقان و سرکوب شیعیان توسط بنی‌عباس بود. او نیز همچون پدرانش سال‌ها تحت تعقیب بود. او گرچه زمانی که در مدینه، بغداد و سامرا می‌زیست، اما تقیه می‌کرد و عقیده‌ی خود را پنهان می‌داشت، ولی با این‌حال مورد غضب خلفای عباسی از جمله متوکل و معتز بود.
بنا بر گزارش‌های تاریخی، عبدالعظیم (ع) در زمان معتز خلیفه عباسی به جهت اذیت و آزار و ترس از قتل، به امر امام هادی (ع) از سامرا به ری (از پایگاه‌های مهم عباسیان بود) هجرت کرد. برخی هم نقل کرده‌اند که به قصد زیارت قبر امام رضا (ع) به قصد خراسان هجرت کرد و در ری برای زیارت حمزة‌بن موسی‌بن جعفر توقف کرد و در آن‌جا مخفی شد.
نجاشی به نقل از احمدبن محمدبن خالد برقی نقل کرده است که، عبدالعظیم در حال فرار از سلطان به ری آمد و در سرداب خانه‌ی یکی از شیعیان در محله «سِکة المَوالی» (کوچه و محله دوستان اهل‌بیت) ساکن شد. او در همان سرداب به عبادت پرداخت، روز را روزه می‌گرفت و شب را به عبادت می‌گذراند. وی مخفیانه از منزل بیرون می‌آمد و به زیارت قبری می‌رفت که آن را قبر یکی از فرزندان موسی‌بن جعفر (ع) می‌دانست. پیوسته در آن سرداب بود و خبر ورود او به شیعیان آل‌محمد (ص) یکی پس از دیگری می‌رسید تا اکثر شیعیان با وی آشنا شدند.
کرامت و سخاوت از ویژگی‌های خاص سیدالکریم
عبادت و سخاوت از ویژگی‌های حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام) است. در کتاب زندگانی حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام)، تالیف شیخ‌محمد شریف رازی، بعد از مبحث روش حیات آن حضرت در مدینه و عراق قبل از مهاجرتش به ایران، که همراه با تقیه و اختفا بوده است، می‌نویسد: «در عبادت حضرت عبدالعظیم (ع) رسیده است که در مدت عمر شریفش بیشتر روزها، بلکه غالب ایام را روزه و شب‌ها را به‌عبادت و ستایش خداوند متعال می‌گذرانید.»
این‌مطلب را صاحب‌بن عباد بیان نموده که مرحوم میرزا حسین نوری در آخر کتاب مستدرک‌الوسائل خود، چنین آورده است: «حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) از حکومت زمان خود در هراس و مورد تهدید بود و به‌همین دلیل وطن خود را ترک کرد و به‌طور ناشناس از این شهر به آن شهر می‌گریخت، تا این‌که وارد «شهر ری» شد و در محله «ساربانان»، خانه یکی از شیعیان، در «کوی بردگان» ساکن گردید و به عبادت و راز و نیاز با قاضی‌الحاجات و پروردگار خود مشغول شد. وی روزها را در «سرداب» خانه به سر می‌برد و روزه می‌گرفت و شب‌ها را به نماز و مناجات می‌پرداخت.»
همچنین علامه نسابه سیدجعفر اعرجی نجفی حسینی متوفای ۱۳۳۲ قمری، نوشته است: «عبدالعظیم حسنی (علیه‌السلام) سیدی جلیل، پرهیزگار، عابدی متقی و پاک که دارای فضایل و مناقب بی‌شماری است.»
لازم به ذکر است، در بذل و سخاوت ایشان وارد شده است که تنها کسی که اقتدا و تبعیت از جد بزرگوار خود، امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) نمود، او بوده است. یعنی همان‌طوی که حضرت امام حسن مجتبی (علیه‌السلام)، سخی‌ترین مردم در زمان خود بود، به‌گونه‌ای که چند مرتبه تمام اموال خویش را میان فقرا و بی‌نوایان تقسیم نموده و چیزی را برای خود نگه نداشت، همین‌طور فرزند ارجمند و نواده بزرگش حضرت عبدالعظیم (ع) چندین مرتبه اموال خود را میان فقرا و ضعفا تقسیم نمود و بیچارگان را مدد و یاری کرد که البته باید گفت، حضرت عبدالعظیم به تمام معنا فرزند آن پدر است.
آثار علمی حول شخصیت حضرت عبدالعظیم حسنی (ع)
در خرداد سال ۱۳۹۲ شمسی، برای معرفی شخصیت حضرت عبدالعظیم حسنی (ع)، کنگره‌ی بزرگ‌داشتی در تالار شیخ صدوق واقع در حرم وی برگزار شد؛ مجموعه آثار این کنگره در ۲۹ جلد منتشر شد که برخی از آنها عبارتند از:
- رسالة فی فضل سیدنا عبدالعظیم الحسنی المدفون بالری، نوشته صاحب‌بن عباد.
- اخبار عبدالعظیم‌بن عبدالله‌بن علی‌بن الحسن‌بن زیدبن الحسن‌بن علی‌بن ابی‌طالب (ع)، نوشته شیخ الصدوق، و در الذریعة به نام "حیاة عبدالعظیم‌الحسنی" ذکر کرد.
- جنات النعیم فی احوال سیدنا الشریف عبدالعظیم، عربی، نوشته ملا اسماعیل کزازی اراکی متوفای سال ۱۲۳۶ قمری.
- روح و ریحان، یا جنة‌النعیم و العیش‌السلیم فی أحوال السید الکریم و المحدث‌العلیم عبدالعظیم الحسنی (علیه‌السلام)، فارسی، نوشته: الشیخ باقر کجوری مازندرانی، متوفای سال ۱۲۵۵ قمری.
- التذکرة العظیمیة، عربی، نوشته الشیخ محمدابراهیم کلباسی متوفای سال ۱۳۶۲ قمری.
- الخصایص العظیمیة فی احوال السید ابی‌القاسم عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی (ع)، نوشته شیخ جواد شاه‌عبدالعظیمی متوفای سال ۱۳۵۵ قمری.
- عبدالعظیم الحسنی حیاته و مسنده، مسند حضرت عبدالعظیم حسنی، فارسی، نوشته عزیزالله عطاردی، متوفای ۱۳۹۳ شمسی.
- آشنائی با حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) و مصادر شرح حال او، نوشته رضا استادی.
- بررسی کلی روایات حضرت عبدالعظیم حسنی (ع)، نوشته محمدکاظم رحمان ستایش.
- شناخت‌نامه حضرت عبدالعظیم حسنی و شهر ری، نوشته سید محمدحسین حکیم و علی‌اکبر زمانی‌نژاد.
- مجموعة مقالات کنگره حضرت عبدالعظیم حسنی (ع).
- حکمت‌نامه حضرت عبدالعظیم الحسنی (ع)، فارسی، نوشته محمد محمدی ری‌شهری.
- عبدالعظیم الحسنی العالم الفقیه و المحدّث المؤتمن، سیرته و مسنده، عربی، نوشته احمدبن حسین العبیدان.
زیارت کربلا در جنوب تهران
به گفته‌ی شیخ طوسی، عبدالعظیم در ری وفات یافت و در همان شهر دفن شد. بنا بر نقل محدث نوری، فردی از شیعیان، رسول اکرم (ص) را در عالم رؤیا زیارت می‌کند که به او می‌فرماید، فردا یکی از اولاد من کنار درخت سیب در باغ عبدالجبار بن عبدالوهاب رازی تشییع و دفن خواهد شد. وی برای خرید آن مکان به صاحب باغ مراجعه می‌کند در حالی که صاحب آن باغ نیز همان خواب را دیده بود و آن باغ را وقف عبدالعظیم و دیگر شیعیان کرد که در آن دفن شوند. به همین علت، حرم عبدالعظیم حسنی به «مسجد شجره» یا «مزار نزدیک درخت» نیز معروف است.
بر اساس روایتی از امام هادی (ع) خطاب به یکی از ساکنان ری، زیارت عبدالعظیم حسنی با زیارت امام حسین (ع) برابر دانسته شده است. محققان معتقدند، این روایت تجلیلی است از مقام عبدالعظیم حسنی تا جایگاهش نزد مخاطبان و سایر شیعیان، بالاتر رود. همچنین احتمال داده‌اند این تشبیه به‌جهت شکل‌دهی پایگاه و محل تجمعی برای شیعیان در کنار قبر عبدالعظیم بوده باشد. علاوه‌بر این، گفته شده، برابری زیارت عبدالعظیم (ع) و امام حسین (ع) به‌جهت فضای سیاسی خاص آن دوران بوده است. امام هادی (ع) به منظور پیشگیری از خطر‌هایی که زیارت امام حسین (ع) از طرف حکومت‌های وقت، شیعیان را تهدید می‌کرد، زیارت عبدالعظیم را سفارش می‌کرد.
قدمت بقعه‌ی آستان شاه عبدالعظیم حسنی (ع)
باغی که پیکر مطهر حضرت عبدالعظیم (ع) را در آن به خاک سپردند، در دروازه باطان یا باب طاق، بیرون از ری واقع بود و این وضع تا حدود یک سده‌ی پیش دوام داشت، چنان‌که ملاحسین کاشفی (۹۰۶ قمری/ ۱۵۰۰ میلادی) به این معنی تصریح کرده است. نقشه‌ای که «کرپورتر» جهانگرد انگلیسی در روزگار فتحعلی‌شاه از ری کشید، مرقد عبدالعظیم (ع) را در بیرون شهر نشان داده است، اما عجیب است که بیشتر منابع جغرافیای کهن‌تر، به این مرقد اشاره‌ای نکرده‌اند. حتی برخی با آن‌که از مقبره امامزاده حسن (ع) و حضرت حمزه بن موسی (ع) در ری یاد کرده‌اند، اما نامی از عبدالعظیم نبرده‌اند.
مرقد حضرت عبدالعظیم (ع) همانند دیگر زیارتگاه‌های بزرگ، در آغاز شامل بنای حرم یعنی هسته‌ی مرکزی و اصلی آستانه بود که به تدریج بنا‌های دیگری پیرامون آن احداث شد و به شکل مجموعه‌ای شامل ایوان‌ها، صحن‌ها و رواق‌ها درآمد. بقعه‌ی امامزاده حمزه و امامزاده طاهر در جنب حرم عبدالعظیم (ع) نیز جزو بنا‌های آستانه به شمار می‌روند.
از نخستین بنای بقعه، آگاهی دقیقی در دست نیست. کهن‌ترین ماخذ مستندی که در باب بنای حرم تاکنون دیده شده است، سردر آجری درگاه اصلی حرم است که در آن به بانی سردر مذکور یعنی مجدالملک قمی، وزیر سلجوقی (اواخر سده ۵ قمری/ ۱۱ میلادی) اشاره شده است. اما در کتیبه‌ای که در سال‌های اخیر در دیوار سمت چپ همان درگاه تعبیه کرده‌اند، یادآور شده‌اند که در نیمه دوم قرن سوم هجری، بنای بقعه توسط محمدبن زید داعی علوی (۲۸۷ قمری/ ۹۰۰ میلادی) تعمیر اساسی شده است. اگر این مطلب درست باشد، باید گفت که داعی زیدی اندکی پس از درگذشت عبدالعظیم، بقعه وی را تعمیر کرد و شاید هم بنای اصلی آن را ساخت.
گذشته از این، متخصصان پس از پژوهش در اطراف دیوار آجری درگاه اصلی حرم، که دارای کتیبه سابق‌الذکر روزگار سلجوقی است، یادآور شده‌اند که پاره‌هایی از زیر و کنار دیوار‌های آن کتیبه از آثار روزگار آل‌بویه است. از این‌رو می‌توان گمان کرد که این بخش از حرم ساخته‌ی آل‌بویه بوده و سپس در روزگار سلجوقیان به دست مجدالملک قمی نوسازی شده است. با این‌حال برخی گفته‌اند که این سردر از آثار مجدالملک قمی و متعلّق به (۴۹۵ تا ۴۹۸ قمری) است.
از روزگار سلجوقیان تا صفویان آگاهی درست و چندانی در باب تعمیر یا توسعه و احداث بنا‌های تازه در آستانه در دست نیست، ولی آشکار است که این بقعه در آن روزگار مورد توجه امیران و سلاطین ایران، خاصه حاکمان شیعی‌مذهب بوده است، چنان‌که حسام‌الدوله اردشیر، امیر آل باوند در طبرستان سالانه ۲۰۰ دینار به آن بقعه اختصاص داده بود. این بقعه در روزگار تیموریان نیز مورد توجه بوده و آثاری از آن دوره بر جای است.
آستانه‌ی حضرت عبدالعظیم (ع) در روزگار صفویان که نسب خویش را به امامزاده حمزه فرزند امام‌موسی کاظم (ع) می‌رساندند، بسیار مورد توجه واقع شد و آثار و ابنیه‌ای در اطراف حرم بنیاد گردید و اهمیت این بقعه همواره فزونی یافت، تا در روزگار قاجار که به سبب نزدیکی شهر ری به پایتخت، سخت موردتوجه واقع شد و بیشتر بنا‌های وابسته به حرم عبدالعظیم و امامزاده حمزه در همان روزگار ساخته، تکمیل و تزیین شد. در نیم‌سده‌ی اخیر نیز آستانه‌ی حضرت عبدالعظیم (ع) مانند دیگر بقاع متبرکه و معروف ایران، رو به توسعه نهاد و با کشف آثار کهن و بسیار گران‌بها، بر اهمیت تاریخی آن بسی افزوده شد و متولیان وقت به توسعه، تکمیل و تزیین هرچه بیشتر آستانه و تعمیرات بنیادی بخش‌های کهن و پرارزش آن، چون ضریح و صندوق همت گماشتند.
۵۰ ویژه‌برنامه در هفته بزرگداشت شاه عبدالعظیم حسنی (ع)
صبح ۱۴ مهر ۱۴۰۳ با حضور ورزشکاران و اهدای گل و قرائت زیارت‌نامه، برنامه‌های «هفته بزرگداشت ولادت حضرت عبدالعظیم حسنی (ع)» در سال ۱۴۰۳ با شعار «حضرت عبدالعظیم، اسوه جهاد و مقاومت» آغاز شد. حدود ۵۰ ویژه‌برنامه از روز شنبه ۱۴ مهر تا جمعه ۲۰ مهر در آستان مقدس حضرت عبدالعظیم (ع) برگزار خواهد شد.
محفل شب‌شعر، حضور پزشکان و پرستاران در آستان، محفل انس با قرآن، حضور خادمان در آسایشگاه کهریزک، حرکت دسته‌جمعی خادمان از میدان شهرری تا حرم مطهر، آیین تعویض پرچم، صبحگاه مشترک نیروی انتظامی، حضور خُدام فرهنگی و قرآنی در مدارس، ویژه‌برنامه‌ی هیأت بانوان، ویژه‌برنامه‌ی گردهمایی قرآنی روستائیان، غبارروبی مزار شهدای مدفون در حرم، دیدار تولیت با خانواده شهداء، چراغ‌گردانی هیأت کودکان (نوباوگان حسینی)، برگزاری مراسم عقد زوج‌های جوان، برگزاری جشن‌های تکلیف، عمامه‌گذاری طلاب، برپایی نمایشگاه فرهنگی، بازدید رایگان از موزه و خانه علم در طول هفته، برپایی موکب پذیرایی، عطرافشانی و گل‌آرایی حرم و برگزاری مسابقه فرهنگی حکمت‌نامه حضرت عبدالعظیم (ع)، ازجمله برنامه‌های هفته ولادت است.
ویژه‌برنامه‌ی جشن شب میلاد حضرت عبدالعظیم (ع) با سخنرانی حجت‌الاسلام دکتر رفیعی و مدیحه‌سرایی احمد شربیانی و علی‌اکبر حائری، دوشنبه ۱۶ مهر بعد از اقامه نماز مغرب و عشاء در مصلای امام علی (ع) حرم مطهر برگزار خواهد شد. همچنین ویژه‌برنامه‌ی ظهر میلاد حضرت، با سخنرانی آیت‌الله حسینی بوشهری و مدیحه‌سرایی شهروز حبیبی اردبیلی، سه‌شنبه ۱۷ مهر بعد از اقامه‌ی نماز ظهر و عصر در شبستان امام خمینی (ره) آستان برگزار می‌شود.
با توجه به مطالب فوق، حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) ضمن درک درگاه اهل‌بیت (ع)، دارای جایگاه علمی و فقهی والایی در عصر خویش بود، به نحوی‌که از سوی امامان به عنوان محل رجوع مردم معرفی شده بود. حتی پس از وفات هم، زیارت آرامگاه ایشان مورد تاکید معصومان بوده است که این روایات نشان‌دهنده جایگاه علمی و عرفانی حضرت عبدالعظیم (ع) است. علاوه‌بر آن، شخصیت سخاوتمندانه‌ی ایشان موجب دریافت لقب «سیدالکریم» شد، به نحوی که ایشان مانند جد بزرگوارشان حضرت امام حسن مجتبی (ع) به تکریم مادی و معنوی نیازمندان مشهور بودند. در همین راستا پادشاهان مسلمان در سده‌های پیشین به ساخت و بازسازی بارگاه حضرت عبدالعظیم (ع) پرداخته‌اند که این تکریم پس از پیروزی انقلاب اسلامی شدت گرفت و در هفته بزرگداشت سیدالکریم، شاهد برنامه‌های فرهنگی متعددی از سوی آستان ایشان هستیم.
منبع: ایسنا
