شهرسوخته نام بقایای یکی از بزرگترین استقرار‌های عصر مفرغ خاورمیانه و شرق فلات ایران است که در ۵۶ کیلومتری محور مواصلاتی زابل - زاهدان در شمال استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. 

امروزه پیرامون شهرسوخته را بیابانی خشک و بی‌آب و علف احاطه کرده، اما در گذشته به سبب وجود شاخه‌ای از رود هیرمند در بخش جنوبی دشت سیستان، این منطقه قابل کشت و زرع بوده است. محوطه باستانی شهرسوخته در سال ۱۳۴۵ با شماره ۵۴۲ در فهرست میراث ملی و در سال ۱۳۹۳ در سی و هشتمین اجلاس یونسکو به عنوان هفدهمین اثر تاریخی ایران با شماره ثبتی ۱۴۵۶ با دارا بودن سه معیار از ۱۰ مورد معیار‌های ثبتی یونسکو، در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. 

این معیار‌ها عبارت بودند از معیار اول به عنوان اثری که نشانگر تبادل ارزش‌های انسانی مهم در یک بازه زمانی و یک منطقه فرهنگی از جهان باشد و معیار دوم شاهد مثالی از یک سنت فرهنگی و یا تمدنی که در حال حاضر وجود دارد و یا اینکه از بین رفته، اما نقش مهمی در تکامل حیات اقتصادی، اجتماعی و یا فرهنگی بشری ایفا کرده است.

معیار سوم نیز نمونه منحصر به فرد از یک گونه بنا، مجموعه معماری و یا تکنولوژیکی یا منظر که نشان دهنده مراحل مهمی از تاریخ بشر باشد. مساحت عرصه جهانی این شهر ۲۷۵. ۶ هکتار، حریم میراث جهانی آن ۲۲۰۷ هکتار و حریم منظر فرهنگی آن حدود ۱۱۵۰۴ هکتار است..

طی کاوش‌های انجام شده در محوطه میراث جهانی شهرسوخته، چند منطقه اصلی از جمله کاخ سوخته، منطقه مسکونی شرقی، منطقه مسکونی مرکزی، بنای یادمان، منطقه صنعتی، گورستان، کارگاه‌های ۲۶ و ۳۳ شناسایی شده که امروزه قابل بازدید برای عموم است.

مواد فرهنگی مکشوفه از این شهر باستانی همچون جمجمه جراحی شده، چشم مصنوعی، جام انیمیشن، تخته بازی، شانه معرق، خطکش، نمونه چرم، لوله‌های سفالی انتقال فاضلاب، لوح حسابداری و لوح آغاز ایلامی حاوی اطلاعات زیادی در زمینه علوم مختلف از جمله انسان‌شناسی، پزشکی، ریاضیات، معماری و سایر علوم میان‌رشته‌ای است.

موزه تخصصی باستان‌شناسی شهرسوخته با مساحت ۴۷۰ متر مربع با هدف معرفی و آشنایی با نحوه زندگی، تولیدات صنعتی، دستاورد‌های پزشکی، ریاضی، معماری و ... در سال ۱۳۹۱ در مجتمع فرهنگی، پژوهشی و رفاهی شهرسوخته تأسیس شد. آثار موجود در این موزه شامل نمونه تدفین‌ها، اشیای سفالی، سنگی و فلزی، انواع مهره‌ها، زیورآلات، پیکرک‌ها و پارچه‌ها می‌باشد. این آثار از حفاری بخش‌های مختلف محوطه از جمله منطقه مسکونی، منطقه صنعتی، گورستان و بنای یادمان در معرض دید مخاطب قرار می‌گیرد. علاوه بر این، نمایش تصاویر بازسازی شده از زندگی روزمره کمک شایانی به مخاطب در ملموس کردن هر چه بیشتر جریان زندگی در شهرسوخته می‌کند.

حوضدار
شهر تاریخی حوضدار در حدود ۶۰ کیلومتری جنوب غربی شهرستان زابل و در حدود ۳ کیلومتری غرب مسیر ارتباطی زاهدان به زابل واقع شده است. این مجموعه با وجود آثاری همچون قلعه، آس باد، کوره، گورستان، آرامگاه و تعداد زیادی از بنا‌های پابرجا، اما فاقد کاربری مشخص، در زمره یکی از مناطق مهم فرهنگی دشت سیستان است. این منطقه با وجود ۱۸۰۰ هکتار وسعت و ۱۴۲ مجموعه بنای مهم و ارزشمند، یک گستره وسیع را در بر گرفته است.

این مجموعه با توجه به بررسی‌های باستان شناختی دشت سیستان که از معدود مطالعات باستان شناختی در این منطقه به شمار می‌رود، به سده‌های ۶ تا ۱۱ هجری قمری منتسب گردیده است، اما با توجه به بنا‌های متعددی که در این منطقه به چشم می‌خورد به احتمال می‌توان این بقایا را متعلق به وکلای صفوی سیستان دانست که در حدود نیم قرن در امور سیستان دخالت داشته‌اند.

با توجه به مطالب مندرج در احیاء الملوک در این دوره نوعی دوگانگی قدرت در سیستان به وجود می‌آید که یکی مربوط به ملوک و دیگری مربوط به امرای صفوی است. در این منطقه چندین ساختار معماری بزرگ و کوچک شناسایی شده است که یکی از مهمترین این ساختار‌ها قلعه مچی با بیش از ۱۵۰۰ متر مربع و قلعه رستم با حدود ۲/۲ هکتار وسعت است.

قلعه رستم

 قلعه رستم با مساحتی بر ۲۲ هزار متر مربع به عنوان بزرگترین قلعه در دوران اسلامی در بخش ایرانی دشت سیستان به شمار می‌رود. این قلعه خشتی با پلان هفت ضلعی نامنظم و برخورداری از برج و بارو‌های ستبر، در بخش‌غربی شهر حوضدار واقع شده و از بخش‌های مختلفی، چون حصار، خندق، دروازه ورودی، شاه‌نشین، بنای موسوم به یخچال، اصطبل و بنا‌های مسکونی تشکیل شده و متعلق به رستم رئیسی (بزرگ طایفه رئیسی) بوده است که مردم به غلط آن را به رستم دستان منسوب می‌دانند.

این قلعه تا زمان حکومت علیخان سرابندی آباد بوده است. محمد اعظم سیستانی این قلعه را با نام قلعه حوض‌دار معرفی کرده و در خصوص آن چنین آورده است: حوض‌دار قلعه‌ای است که دیوار‌های غیر منظمی دارد و حدود ۱۰۰خانه داخل آن ساخته شده است و بزرگترین خانه‌های آن دو طبقه است. 

در پیرامون این قلعه بقایای یک خندق قدیمی مشاهده می‌گردد که در اثر مرور زمان و انباشت رسوبات و ماسه بادی سطح آن به میزان زیادی پر شده است. همچنین در فاصله دورتری از حصار قلعه و خندق آن، بقایای یک دیوار چینه با عنوان سیل بند مشاهده می‌شود که برای جلوگیری از ورود آب حاصل از بالا آمدن دریاچه در پشت حصار قلعه ایجاد شده است.

ورودی اصلی این قلعه در بخش شرقی قرار دارد. علاوه بر بخش‌های اصلی قلعه، با انبوهی از ساختار‌های معماری تخریب شده مواجه هستیم که هرگونه اظهار نظر در مورد آن نیازمند انجام خاک‌برداری و پی‌یابی است. اصلی‌ترین بخش قلعه رستم همان شاه‌نشین آن است که در فاصله نزدیکی از دروازه ورودی مکان‌یابی شده است.

با متروک شدن شهر حوضدار در پی نزاع حادث شده میان خاندان رئیسی و سرابندی، این قلعه نیز متروک و در سده‌های متاخر توسط اقوام کوچروی ساکن در این منطقه مورد استفاده قرار گرفته که شواهد آن در نتیجه کاوش باستان شناختی قلعه رستم بدست آمده است. این اثر در سال ۱۳۹۳ با شماره ۳۱۱۱۰در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

آسباد‌ها

پیدایش آسباد را از بخش‌های شرقی ایران یعنی خراسان و سیستان می‌دانند، اما با این وجود در مورد این موضوع که کدام سرزمین برای اولین بار موفق به کشف آسباد‌های بادی و انتقال آن به دیگر نواحی شده، با قطعیت نمی‌توان اظهار نظر کرد. اما شواهد باقی‌مانده نشان از پیشینه و استفاده‌ی انبوه از این سازه در سیستان و در تمام قسمت‌های شرقی ایران دارد.

 قطعاً باد سیستان زمینه مناسبی برای استفاده وسیع این سازه فراهم کرده است، اما تیت دلیل دیگری در استفاده از آسباد آورده است. به دلیل شیب‌کم دشت سیستان و قدرت و شدت کم آب برای چرخاندن سنگ آس آبی (آسیاب) است که گرایش به سمت آس بادی را بیشتر کرده است.

ملک شاه حسین سیستانی در خصوص تعدد آسباد‌ها در این منطقه چنین آورده است «و دیگر آسیای باد و چرخ‌باد در آن ملک بسیار است که آرد بسیار حاصل دارد». آسباد سازه‌ای است طولی شکل، با دهانه وسیع در جهت وزش باد‌های معروف منطقه‌ی سیستان. مهم‌ترین شاخصه‌ی آسباد در سیستان استفاده مطلوب و مناسب از نیروی باد و خاصیت آیرودینامیکی آن است که با هدایت باد به شدت بخشی آن کمک می‌کند.

بازو‌های هدایت‌گر و قیف مانند با حالت جمع شوندگی خود و با سادگی هر چه تمام‌تر، باد به بخش اصلی سازه منتقل و شدت و قدرت آن را تا چند برابر افزایش می‌داده که باعث حرکت و چرخش سنگ بزرگ آس می‌گشته است.

با حرکت سنگ آس‌رویی بر روی سنگ ثابت پایینی، دانه‌های مختلف غلات که در زمین‌های کشاورزی وسیع و مرغوب منطقه کشت می‌شدند، به آرد تبدیل می‌شده که علاوه بر مصرف روزانه، بخشی از آن نیز برای فروش روانه بازار‌های منطقه‌ای می‌شده است. با در نظر گرفتن شمار زیاد و پراکندگی آن در نواحی مختلف سیستان و استعداد طبیعی منطقه، می‌توان به بهره‌برداری اقتصادی وسیع آن پی برد. 

در منطقه حوضدار در مجموع تعداد ۵ آس باد وجود دارد. این آثار ارزشمند که نشانه پیشرفت تکنولوژی در منطقه می‌باشد به عنوان یکی از گزینه‌های ثبت در فهرست میراث جهانی به صورت مشترک با استان‌های خراسان جنوبی و خراسان رضوی است. علاوه بر این ۵ آسباد منطقه حوضدار، در دیگر مناطق سیستان نیز بقایای متعدد آسباد وجود دارد که تعداد آنها به حدود ۱۲ اثر می‌رسد.

کهن دژ کوه خواجه

کوه خواجه در ۳۰ کیلومتری شهرستان زابل و در شمال استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. این کوه به عنوان تنها عارضه طبیعی در دشت سیستان خودنمایی می‌کند.

کوه خواجه در میان زرتشیان، مسیحیان و مسلمانان مقدس است. در کوه مذکور آثار و بقایای ادوار مختلف تاریخی شناسایی شده است. کهن دژ کوه خواجه مربوط به دوره اشکانی و ساسانی است و سند ارزشمندی برای شناسایی معماری این دو دوره تاریخی ایران است. این اثر در سال ۱۳۱۰ در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است.

کوه خواجه در میان زرتشتیان، مسیحیان و مسلمانان مقدس شمرده می‌شود. براساس باور‌های زرتشتی «سوشیانت» که ناجی دین زرتشت است، از این کوه ظهور می‌کند.

مسیحیان نیز اعتقاد دارند این کوه محل طلوع ستاره‌ای است که آنها را به زمان و مکان تولد حضرت مسیح بشارت داده است. این محل در میان مسلمانان به سبب وجود زیارتگاه‌های متعدد و نیز آرامگاه‌های افراد محلی مورد احترام است. علاوه براین، به دلیل قرار گرفتن در میان دریاچه هامون برای ساخت پناهگاه‌های امن و قابل دفاع محل مناسبی بوده است.

دوره اوج استقرار در کوه خواجه مربوط به دوره اشکانی است و با توجه به فعالیت‌های باستان‌شناسی انجام شده استقرار در دوره‌های پارینه سنگی، اشکانی، ساسانی و اسلامی به اثبات رسیده است. شاخص‌ترین آثار مجموعه کوه خواجه شامل کهن دژ، قلعه کک کهزاد، قلعه چهل دختران، بنای پیر گندم بریان، آرامگاه خواجه مهدی، آرامگاه آسیابان، خانه شیطان، قبور دوره اسلامی، ساختمان‌های منفرد آرامگاهی می‌شود.

گاراژ ملک

کمتر از یک قرن پیش، همزمان با شکل‌گیری شهر زاهدان، ساخت گاراژ ملک نیز آغاز شده است. در اوایل دوره پهلوی اول، شخصی به نام ملک شفیع، از تبعیدیان پاکستانی- هندی به شهر زاهدان، در زمینی نزدیک به ۳۲۰۰ متر (عرصه: ۳۲۳۵ متر مربع، اعیان: ۱۳۲۵ متر مربع) کاروانسرای ملک را بنا کرد.

به مرور زمان، این اثر کاربری خود را از دست داده و ساختار معماری آن تا حدود زیادی از بین رفته است. این اثر توسط تعاونی مسکن علوم پزشکی از آقای شفیع ملک خریداری و برای ساخت و ساز توسط علوم پزشکی شبانه تخریب شدو پس از آن به دلیل ثبت ملی بودن و ارزش تاریخی از تعاونی علوم پزشکی توسط اداره کل میراث خریداری شد. در ادامه کالبد و معماری اثر بر اساس اسنادی که از قبل باقی مانده و آنچه که از ساختار‌های به جا مانده از این اثر مشخص بود مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. پس از تخریب ۹۰ درصد اثر از سال ۱۳۹۰ مرمت اثر شروع شد (از بازسازی دیوار مجموعه آغاز شد)

این اثر در تاریخ ۲۷ اسفند ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۲۲۵۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.